بخشی از مقاله
چکیده
در چند دهه اخیر با تغییرات شگرف در شیوه زندگی، در ساختار محلات نیز تغییرات اساسی ایجاد شده است . در این میان با مطرح شدن دیدگاههای توسعه محله ای پایدار به عنوان دیدگاهی که حل مشکلات کنونی شهرها و زندگی شهری را در گرو بازگشت به مفهوم محله می داند، میتوان با استفاده از نیروهای توانمند درون زا و سرمایه های اجتماعی موجود در آن به حل مشکلات موجود می پرداخت. ساختار فضای محلات مجموعه ای مرکب از فعالیتها و تعاملات اجتماعی کارکردها و عناصر کالبدی شاخص وهمچنین شریان های ارتباطی و فضاها یا عرصه های عمومی است . این ساختار، شبکه فضائی به هم پیوسته ای را تشکیل می دهد که به عنوان رشته ارتباط دهنده محلات به رده بالاتر کالبدی، یعنی منطقه و در نهایت شهر، حیات و سرزندگی را به آنها منتقل می کند . فضاهای عمومی محله تبلور فعالیت های اجتماعی هستند .
این مجموعه شالوده سازمان فضائی-کالبدی در سطح شهر و اجزای آن را تشکیل داده و بیانگر ویژگی های فرهنگی ،اجتماعی ،تاریخی و به عبارتی بیانگر هویت آن جامعه می باشند. هدف از این پژوهش بررسی ابعاد اجتماعی توسعه پایدار در توسعه پایدار محلی می باشد. روش تحقیق از نوع اسنادیBتحلیلی است. برای دستیابی به اطلاعات از انواع روشهای کتابخانهای، مطالعات و بازدیدهای میدانی و مصاحبه عمیق در سطح محله در محدوده ناحیه 2 منطقه 8 شهرداری تهران استفاده شده است. در نهایت اطلاعات گردآوری شده با استفاده از نرمافزار SPSS پردازش گردید. نتایج حاصل از تحقیق نشان دهنده آن است که مناسبات اجتماعی محله جز در مواردی چون "تامین امنیت اجتماعی" از شاخص های پایداری فاصله دارد.
کلمات کلیدی: توسعه پایدار، توسعه پایدار شهری، محله محوری
مقدمه
واژه توسعه پایدار از اواسط دهه 70 میلادی و پس از بحران نفتی 1973 بسیار به کار گرفته است. امروزه بحث توسعه پایدار یکی از بحث های بسیار مهم و رایج در سطح بین المللی است . سازمان ها و نهادهای محیط زیست در جهان و همچنین سازمان ملل از مهمترین ارگان های دخیل در این امر هستند . به منظور حل مشکلات متعددی در محیط زیست در اوایل دهه 70 شورای اجتماعی – اقتصادی سازمان ملل متحد با عنوان این مطلب که سلامت محیط زیست در گرو توسعه پایدار می باشد، بر محل تلاقی محیط زیست و توسعه پایدار توجه و تاکید نمود . اولین اجلاس در سال 1972 در استکهلم با عنوان انسان و محیط برگزار گردید . توصیه های این اجلاس برای شناخت بستر محیط ، کنترل آلودگی ها ، آموزش و پژوهش برای فراهم نمودن محیط مناسب برای زندگی انسان ها بود و سابقه اصطلاح توسعه پایدار به گزارش براتلند باز می گردد.
در سال 1987 در چهل و دومین نشست اجلاس عمومی سازمان ملل متحد کمیسیون جهانی در زمینه محیط زیست و توسعه تحت نظارت سازمان ملل به ریاست خانم براتلند گزارش باعنوان "آینده مشترک ما" تسلیم کرد که مفهوم نوین "توسعه قابل حفظ و تداوم" را معرفی می کرد . این مفهوم شرایط انسانی و طبیعی را در فعالیتهای توسعه ای در نظر می گرفت. اگرچه مفهوم "توسعه پایدار " را نخستین بار اتحادیه حفاظت جهانی در سال 1980 منتشر کرد، تا زمان گزارش براتلند یعنی هفت سال بعد از این اصطلاح عمومیت نیافت. براساس این گزارش "توسعه پایدار" نیازهای نسل کنونی را بدون به مخاطره انداختن توانایی نسل های بعدی برای برآوردن نیازهایشان تامین می کند. این مفهوم بر رهیافتی بلند مدت دلالت دارد که علاوه بر مسائل زیست محیطی – منابع انسانی و عوامل فرهنگی عرضه مواد غذایی ، انرژی، صنعت و توسعه شهری را مد نظر قرار می دهد .
به طور خلاصه زمینه های پیدایش و رواج اصطلاح توسعه پایدار را می توان به این صورت بیان کرد .[1] فعالیت های جنبش های حفاظت محیط زیست در نیمه قرن نوزدهم میلادی، طرح موضوع پایداری بعنوان یک سیاست حفاظتی در اتحادیه حفاظت جهانی در سال 1980، گسترش ترویج آن پس از انتشار گزارش براتلند در سال 1987، گسترش بحث پایداری در سطح جهانی براساس همایش زمین در سال 1992 در دستور کار 21، شناسایی گردشگری بعنوان یک جزء اقتصادی نیازمند توسعه پایدار در دومین همایش زمین به سال 1997 در نیویورک .[2]
بر این اساس مفهوم برنامه ریزی - محله – مبنا - مطرح شده است. مدیریت محله، رویکردی نوین در مدیریت شهری است که در آن شهر به چند محله تقسیم و درمدیریت آن بر استفاده از نیروها و منابع انسانی و فرصتهای محلی تاکید شده و نیازسنجی ها نیز براساساظهارات ساکنین محله انجام می گیرد .در این رویکرد، ساکنین محله بهترین کسانی تلقی می شوند که می توانند مدیریت شهری را به منظور شناخت هرچه بیشتر مسائل و مشکلات محله و همچنین ارائه راه حل یاری نمایند.[3] در این تحقیق با توجه به تغییرات گسترده ای که در حوزه مدیریت شهری و اجرای طرح های ناحیه محوری و محله محوری یا به عبارتی برون سپاری که در شهرداری تهران طی چند سال اخیر بوقوع پیوسته است، اقدام به بررسی ابعاد اجتماعی توسعه پایدار محله ای در یکی از محلات تهران با توجه به نقش شهرداری و شورایاری محل شده است تا میزان تاثیر طرح های مذکور بر یکی از ابعاد توسعه پایدار ارزیابی گردد.
مبانی نظری توسعه پایدار
توسعه پایدار عبارت کلی مبهم و رایجی است که تلاش می کند از طریق پرداختن به رابطه پیچیده بین محیط زیست و توسعه، نگرانی های فزاینده درباره آینده سیاره زمین را در بر گیرد .[4] به دنبال رشد فیزیکی شهرها و گسترده شدن دامنه مبادلات انسانی موضوع هویت یابی در محله های مسکونی و سازماندهی روابط ساکنین شهری با سکونتگاه های زیستی شهر در شکل کالبدی-اجتماعی محله به یکی از لوازم ساماندهی شهری تبدیل شده است. در دهه های اخیر محله و محیط اجتماعی و انسانی آن به ویژه در سطح روابط اجتماعی زمینه را برای برنامه ریزی بهتر بازسازی شهری فراهم کرده است.
ابعاد توسعه پایدار
غالب محققین بنا بر تعریف گزارش برانت لند که در آن سه لایه توسعه، برابری و مساوات و حفاظت از محیط زیست مشخص شده، توسعه پایدار را در سه بعد اکولوژیکی یا محیط زیستی، اقتصادی و اجتماعی مورد بررسی قرار میدهند. برخی دیگر دو بعد مکانی و فرهنگی را به تفکیک اضافه میکنند. همچنین برخی معتقد به بعد پایداری نهادی یا سیاسی در توسعه پایدار هستند. در هر حال توسعه پایدار نیازمند دستیابی همزمان به همه اجزاء یا ابعاد با رویکردی سیستمی و یک ادراک ذهنی کل گرایانه است که تک تک ابعاد و نیز روابط متقابل بین آنها را به حساب آورد. عدم دست یابی به هر یک از ابعاد، موجب ضعیف شدن پایداری و دوری از شکل آرمانی توسعه پایدار است .[5] در این پژوهش سعی بر آن است که تعدادی از ابعاد پایداری را که مدنظر افراد یا سازمانهای مختلف است، گرد آوری شود. علاوه بر این لازم است که مختصراً به بررسی و توضیح چند بعد مهم توسعه پایدار که در دستور کار 21 - کنفرانس ریودوژانیرو - مورد تأکید قرار گرفته است بپردازیم :[6]
_ ابعاد اقتصادی و اجتماعی در توسعه پایدار
_ منابع برای توسعه پایدار _ توسعه مکانی پایدار که با هدف نیل به تشکیل روستایی شهری متعادلتر و توزیع بهتر زمینها از نظر اسکان انسانی به مواردی از این دست تأکید دارد.
_ مشارکت مردمی برای توسعه پایدار _ روشهای اجرایی برای توسعه پایدار.
هر محقق یا سازمانی برای سنجش و دست یابی به توسعه پایدار احتیاج به مشخص کردن یک سری از شاخصها دارد که به راحتی بتواند سطح پایداری توسعه خود را نشان دهد، چرا که شاخص یا نماگر شامل ملاک و اصولی است که خصوصیتی کیفی را در قالب عددی کمی بیان مینماید تا آن ملاک قابل تحلیل و ارزیابی گردد.
توسعه پایدار شهری
از آغاز دههی 1990 اندیشه توسعه پایدار شهری بین تصمیم گیران و متفکران یک موضوع ریشهای و بسیار مهم بوده است. این موضوع تا آنجا اهمیت دارد که سازمان ملل "برنامه شهرهای پایدار" را به وجود آورده است. در سال 1996 گزارش شهرهای پایدار توسط کارشناسان گروه محیط زیست شهری در داخل اتحادیه اروپا به منظور ترویج شهرهای پایدار منتشر شد. در همین سال اعتقاد به لندن پایدارتر ترویج میشد،بطوری که همه علاقهمند به ایجاد شهرهای پایدار شدند .[7] نظریهی توسعهی پایدار شهری، ره آورد گفتگوهای طرفداران محیط زیست دربارهی محیط زیست شهری است که به دنبال رویکرد توسعهی پایدار برای پشتیبانی از منابع طبیعی ارائه شده است.
این نظریه مسائلی چون جلوگیری از آلودگیهای محیط شهری و ناحیهای، کاهش ظرفیتهای تولید محلی، ناحیهای و ملی، برطرف ساختن شکاف میان فقیر و غنی و حمایت از بازیافتها را مطرح میکند. پایایی توسعه در یک جامعه شهری، یعنی تعیین حد مطلوبی از رشد تولید اقتصادی و نرخ اشتغال، رفاه اجتماعی و محیط پاک و سالم. علاوه بر این توسعه و رشد شهری به صورتی پایدار با منطقهاش همبسته است. چرا که شهر جدای از منطقهاش نمیتواند توسعهی پایدار داشته باشد و بایستی با یک نگرش یکپارچه به شهر و منطقهی پشتیبانش نگاه کنیم و برای توسعه پایدار شهری تلاش کنیم .[8]
محله محوری
برای ساماندهی فضای شهر و بهبود کیفیت زندگی شهری در ابعاد مختلف محیط شهر، مطالعات متعددی انجام گرفته است[9] مانند برنامه ریزی از پائین ، مشارکت جمعی و فراگیر حق انتخاب فزونتر برای ساکنین محلی ، عدالت اجتماعی ، ایجاد فرصتهای برابر همراه با کارایی بیشتر ، توزیع عادلانه امکانات و مواهب توسعه و نیز رفاه مردم تنها در سایه مفهوم - توسعه محله ای - و برنامه ریزی محلات شهری عینیت می یابد .[10] رویکرد محله محور که برگرفته از رویکرد اجتماع محور است، در راستای حل پایدار و بهینه مسائل شهری و همکاری با مدیریت شهری با هدف مشارکت دادن شهروندان در امور شهر، یکی از کارآمدترین سازوکارهای منجر به توسعه پایدار است. در این رویکرد ساکنان محلات بعنوان شرکا و منتفعین اصلی فرآیند توسعه به حساب می آیند پس از گذشت چندین سال از آغاز طرح ناحیه محوری ، خارج از مزایای طرح ، این طرح دارای نواقص و معایبی می باشد و شاید مهمترین عیب آن متولی آن باشد که هنوز هم شهرداری متولی امور اجرایی کارهای هر ناحیه می باشد.
مسلما موثرترین و پایدارترین برنامههای توسعهای، آنهایی هستند که مبتنی بر ویژگیها و نیازهای اجتماعی افراد جامعه مورد نظر، طراحی، تدوین و اجرا گردد. بنابراین برای موفقیت در چنین طرحی، ضروری بهنظر میرسد که مدیریت و هماهنگی انجام امور از طریق نمایندگان خود محلات که مستقیما با مشکلات و مسائل محله در ارتباط می باشند انجام شود و طرح محله محوری وقتی می تواند موثر و مفید واقع گردد که توسط خود اهالی محل اجرا و عملی گردد و در این میان شورایاری های هر محله می توانند نقش اساسی را ایفا نمایند و به اهداف و سیاستهای محله محور مدیریت شهری تحقق یابند. بیشک بررسی علمی این طرح و ارائه راهکارهای علمی و عملی برای شناسایی ، بهبود و افزایش نقش شورایاری ها در عملکرد مدیریت محلهای و توسعه پایدار شهری ، نقش مهمی در توفیق طرح خواهد داشت.
همانگونه که میدانیم تقسیم بندی شهری، دارای 22 منطقه است. اما آن چه که در شهرداری تهران به وقوع پیوسته است، کوچک کردن مدیریت شهر و گسترش و نفوذ آن در سطح نواحی است. هر منطقه دارای تعدادی ناحیه و هر ناحیه دارای تعدادی محله است. بنابراین ناحیه از یک طرف با منطقه و از طرف دیگر با محلات مرتبط است. در حال حاضر شهر تهران دارای است. در حوزه مدیریتی می-توان گفت که این اقدام تا حدودی تفویض اختیار شهرداران مناطق به شهرداران نواحی است. در این تفویض اختیار ارتباط شهروندان با نواحی است و شهردار ناحیه در اداره واحد کوچکتری از شهر سهیم است. این مورد باعث میشود تا به شناسایی بهتر مشکلات پرداخته و بتواند برای اداره واحد کوچکتری از شهر، تدابیر تازهتری بیندیشد. اما این مهم میسر نمیشود مگر اینکه شهرداران نواحی از بین افراد لایق و کارآزموده که آموزشهای لازم را در این زمینه دیده باشند، گزینش شوند[.11] پژوهش حاضر سعی دارد در زمینه ابعاد توسعه پایدار، به بررسی سرمایه اجتماعی و مشارکت اجتماعی شهروندان و نهایتا نقش آنان در توسعه پایدار شهری پرداخته و تاثیرات آن را در توسعه پایدار محله ارزیابی نماید. این طرح به روش پیمایش در بین افراد ساکن در محله فدک تهران انجام شده و به کمک پرسشنامه، اطلاعات مورد نیاز پژوهش از بین شهروندان این محله گردآوری و تجزیه و تحلیل گردیده است.
فرضیه پژوهش:
فرض اصلی این پژوهش این است که "ابعاد اجتماعی توسعه پایدار سبب توسعه پایدار محلی در محله فدک گردیده است".
روش تحقیق:
روش تحقیق حاضر از نوع اسنادیBتحلیلی است. برای دستیابی به اطلاعات از انواع روشهای کتابخانهای، مطالعات و بازدیدهای میدانی و مصاحبه عمیق در سطح محله در محدوده ناحیه 2 منطقه 8 شهرداری تهران استفاده شده است. جامعه آماری در این پژوهش ساکنین محله فدک می باشند. این محله در ناحیه دو شهرداری منطقه هشت تهران، دارای جمعیتی معادل 37382 نفر است که در جمعآوری اطلاعات به وسیله پرسشنامه از نظرات و اطلاعات آن استفاده شد. جهت برآورد حجم نمونه از روش نمونهگیری کوکران با سطح اطمینان 96 درصد 0/5 - - p&q = و احتمال خطای - d = 0/05 - استفاده گردید که 380 نفر بهعنوان جامعه نمونه انتخاب گردید.
بهمنظور سنجش میزان پایایی ابزار مورد استفاده یک مطالعه مقدماتی با تعداد 30 پرسشنامه از طریق مراجعین به سرای محله فدک انجام گرفت. جهت سنجش میزان پایایی پرسشنامهها از ضریب آلفای کرونباخ استفاده گردید و ضریب بهدست آمده - 0/843 - نشان دهندهی اعتماد قابل قبول ابزار تحقیق میباشد. همچنین، روایی پرسشنامهها توسط کارشناسان و اساتید دانشگاهی مورد تأیید قرار گرفت. در رابطه با ابزار گردآوری اطلاعات ذکر این مهم لازم است که پرسشنامه از نوع محقق ساخته بوده و از دو بخش اصلی تشکیل شده است. به این صورت که بخش اول آن در بر گیرنده ویژگیهای شخصی افراد مورد مطالعه از قبیل سن، جنس، وضعیت تأهل، تحصیلات و شغل پاسخگویان بوده و بخش دوم آن در برگیرنده بعضی از ابعاد مختلف زندگی اجتماعی افراد بوده که جهت بررسی هر یک از ابعاد از گویههای مختلفی 12 - گویه - استفاده شده است. در نهایت اطلاعات گردآوری شده با استفاده از نرمافزار SPSS پردازش گردید.
معرفی محدوده مورد مطالعه:
پهنه منطقه 8 شهرداری تهران در دامنه شیب ملایم رشته کوه البرز در شمال کوههای سهتپه در شرق تهران قرار گرفته است و از طریق همسایه شمالی خود، منطقه 4 به ارتفاعات کوه البرز و از طریق همسایه جنوبی خود، منطقه 13 به جنگلهای سرخهحصار و کوههای سهتپه میرسد. به طور کلی از لحاظ تقسیمات شهرداری، منطقه 8 در وضع موجود، از سمت شمال و شمال شرقی به منطقه 4 و از جنوب به منطقه 13 و از سمت غرب به منطقه 7 محدود میشود و وسعت آن معادل 1339 هکتار میباشد. - نقشه شماره - 1 این منطقه دارای جمعیتی معادل 378725 نفر 1 16601 - خانوار - و تراکم 28647نفر در کیلومتر مربع است. منطقه هشت دارای 3 ناحیه و 13 محله می باشد که محله فدک در ناحیه 2 قرار دارد.
