بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مقولههاي حائز اهمیّت در نیل به توسعه پایدار شهري، درآمدهاي پایدار میباشد که نقش بسیار تأثیرگذار و تأثیرپذیري در برنامهریزي فضایی کالبدي شهرها دارد. از طرفی با توجه به اهمیّت موضوع منافع عمومی و خصوصی در اتخاذ سیاستهاي توسعه شهري و با هدف شناخت روابط متقابل میان شاخصهاي مؤثر، این مقاله به بررسی موضوع در چارچوب نظریات حکومتهاي محلی، فدرالیسم مالی، فضاهاي شهري، نابرابري اجتماعی، جداییگزینی فضایی و محورهاي عملکرد نظریه محتوایی - کالبدي - میپردازد. در این رابطه نظام تأمین منابع مالی شهر با استقرار درآمدهاي پایدار و لحاظ نگرش محله محوري مبتنی بر برنامهریزي مشارکتی با حضور مدیران، متخصصان، شهروندان، سرمایهگذاران و مؤسسات مالی در قالب حکومتهاي محلی - مدیریت یکپارچه شهري - سازماندهی میگردد. از نتایج حاصله در بهبود توسعه ناموزون شهري بر مبناي تعادلبخشی میتوان به فرهنگسازي، آموزش، امنیت سرمایهگذاري، تدوین یکپارچه ضوابط و مقررات شهرسازي و مقررات مالی، پایداري کالبدي مبتنی بر شاخصهاي برنامهریزي فضایی کالبدي اشاره نمود.
واژههاي کلیدي
توسعه پایدار، شرایط اقلیمی جغرافیایی، برنامهریزي شهري، برنامهریزي فضایی کالبدي.
مقدمه
شهر پدیدهاي سرزمینی، تکوینیافته در تاریخ جلوه فرهنگ و بازتاب فضایی ایفاي نقشهاي اساسی انسان در محیط است. بنابراین شهر را با شیوههاي علمی و برپایه دیدگاهها و نگرشهاي گوناگونی میتوان شناخت. جغرافیاي شهري، ساخت، بافت، ریخت، کارکرد و سازمان پایبی فضایی، کالبدي شهر را نگرشی خاص و یا تکیه بر محیط طبیعی و در پیوند با فرهنگ و رفتارهاي اجتماعی نظامهاي سیاسی اقتصادي حاکم، در مقیاس محلی، منطقهاي و ملی مورد بررسی قرار میدهد. بدین لحاظ جغرافیاي شهري در عرصه شناخت شهر با علوم »پایهاي« و غیرپایهاي متعدي از جمله برنامهریزي شهري پیوند خورده است و در مباحث علمی شهرشناسی جایگاهی ارزنده و در خور پیدا کرده است: جغرافیاي شهري با توصیف تفسیر و تبیین زمینههاي مسائل گوناگون شهري یافتههاي بنیادي گستردهاي را به برنامهریزي شهري عرضه میکند. از زمانهاي بسیار دور انسان در دهکدههاي روستاها و شهرهاي کوچک و بزرگ زندگی کرده است. سکونتگاههاي فوق، مطابق با تحول نیازهاي هر نسل نسبت به نسل دیگر به وجود آمده و توسعه یافتهاند. نیازهاي انسانی که روزگاري بسیار ابتدایی بود، با گذشت زمان دچار تحولات زیادي شد و در حال حاضر در سطحی بسیار وسیع و پیچیده مطرح است - لینچ، . - 1381
تعریف توسعه پایدار شهري
توسعه فرایندي است کمی و کیفی که که به ابعاد اجتماعی، فرهنگی و اقتصادي جامعه تأثیر میگذارد و سطحهاي مختلف زندگی را دبرمیگیرد. به عبارت دیگر توسعه فرآیندي است که یک جامعه را به وضعیت مناسبی از نظر کیفیت زندگی میرساند. عناصر کلیدي توسعه پایدار عبارتند از: کارایی اقتصادي، زیستمحیطی، اجتماعی و فرهنگی. توجه به چهار عامل اساسی حصول توسعه پایدار یعنی منابع مالی، فناوري، نیروي انسانی و توان الولوژیک ضروري است - قادري، . - 38 :1383
11 عنصر برنامهریزي
در تاریخ بشر هیچگاه به مانند امروز برنامهریزي نداشته است. امروزه جهان در حال گذر از دورهن برنامهریزي است، زیرا بدون برنامهریزي هیچ موفقیتی بدست نمیآید، از اینرو ما نیز از برنامهریزي در سطح خانواده - تنظیم خانواده - حمایت میکنیم - افروغ، . - 1377
21 مفهوم برنامهریزي
برنامهریزي به معناي اندیشیدن و تنظیم پیشاپیش امور، قبل از بروز وقایع و رویدادهاست تا در اموري همچون بهداشت و سلامت، رفاه و آسایش و خوشبختی افراد جامعه، نتایج مطلوبی بدست میآید. بدیهی است با برنامهریزي دقیق میتوانیم اشتباهات گذشته را جبران کنیم و نسبت به آینده هوشیارتر عمل کنیم.
31 مفهوم شهر و برنامهریزي شهري
شهر مکان زندگی و معیشت شهري و جایی است که در آن پدیدههاي ساخته دست انسان بر محیط طبیعی غلبه دارد. برنامهریزي شهري را میتوان هنر شکلدادن و هدایت و رشد طبیعی شهر داسنت، امري که به موجب آن ساختمانها و محیطهاي گوناگون ایجاد میشود تا به نیازهاي مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادي و گذراندن اوقات فراغت و ... پاسخ دهد - هاشمی و طاهرخانی، . - 1384
41 اهداف و مقاصد برنامهریزي شهري
برنامهریز باید قبل از شروع به کار با توجه به اصول برنامهریزي شهري، اهداف کلی و جزئی را مشخص کند. بر طبق این اصول اهداف الی برنامهریزي شهري را میتوان در حفظ سه مفهوم کلیدي سلامت، آسایش و زیبایی خلاصه نمود.
51 اصول برنامهریزي شهري
الف - در فرایند برنامهریزي شهري هیچ نوع روش تصادفی نباید وجود داشته باشد.
ب - امکان تأمین مسکن براي طبقات گوناگون جامعه فراهم شود و در صورت وجود مناطق حاشیهنشین در شهر باید از طریق ایجاد جایگزینهاي مناسب تقلیل یابد و حاشیهنشینان در اردوگاههاي ویژه بیسرپناه اسکان داده شوند.
ج - امکانات شهري نظیر مراکز خرید، داروخانههاي عمومی، مدارس، پرورشگاهها و غیره باید براي تمام شهروندان فراهم آید. د - فضاهاي باز اضافی به منظور ایجاد مراکز تفریحی عمومی و توسعه اینده شهر باید درنظر گرفته شود.
ه - ساختمانهاي عمومی و نیمه عمومی باید گروهبندي شود و به طور هماهنگ و یکنواخت در سطح شهر توزیع گردد.
و - نظام منطقهبندي باید به طور جدي دنبال شود و شهر به مناطق مناسب نظیر منطقه مسکونی، منطقه تجاري، منطقه صنعتی، منطقه گذران اوقات فراغت و غیره تقسیم گردد.
ز - رشد شهر باید از طریق ایجاد یک کمربند سبز کنترل شود. کمربند سبز، یک فضاي باز است که به منظور محدودکردن رشد شهرها احداث میشود. اکثر مشکلات برنامهریزي شهري ناشی از رشد بیرویه جمعیت و در نتیجه اندازه غولآساي شهر است. علاج این مشکلات در گرو محدودساختن رشد پیوسته شهرهاست - زیاري، . - 1383 اصول بنیادي نظریه باغ شهرها عبارت است از:
1 منازل تمام طبقات اجتماعی باید در پیرامون یک میدان مرکزي بزرگ، یعنی جایی که ساختمانهاي عمومی شهر در آن قرار دارند، توزیع شود.
2 مراکز خرید در حاشیه شهر واقع شود.
3 باید از طریق ایجاد طیف متنوعی از صنایع، امکان اشتغال براي تمام افراد شهر فراهم شود.
4 مراکز صنعتی در حاشیه خارجی شهر قرار داده شود.
5 جمعیت شهر حداکثر باید بین 30 تا 35 هزار نفر در هزار یک ... باشد.
تشخص شهر
هر شهر تشخص، هویت و ویژگیهاي خاص خود را دارد و شرایط اقلیمی و جغرافیایی، نوپوگرافی و چشماندازهاي طبیعی شهرها را از یکدیگر متمایز میسازد. عوامل متغیر به شدت رشد شهر را تحتتأثیر قرار میدهند. از اینرو هر شهر باید بر اساس طرحی که با شرایط جغرافیایی، اقتصادي و اجتماعی آن بیشتر مطابقت دارد، توسعه یابد - مدنیپور، علی، . - 1379
اشکال برنامهریزي
بر طبق نظر برنامهریزان میتوان برنامهریزي را به اقسام زیر طبقهبندي کرد. برنامهریزي محلی - شهري - برنامهریزي روستایی، برنامهریزي ناحیهاي، برنامهریزي ملی و برنامهریزي بینالمللی. برنامه ریزي روستایی نواحی روستایی باید بر اساس روشی منظم و مطابق خطر و از پیش تعیین شده توسعه یابد. از اینرو در نواحی روستایی نیز باید روشهاي حساب شده علمی برنامهریزي گرفته شود - طالب و عنبري، . - 182 :1385
منشأ شهرها
بشر در تکامل فرهنگی خود، با توجه به انواع مواد و ابزاري که در زمانهاي پیش مورد استفاده بوده است عمدتاً سه عنصر سنگ، برنز و آهن را پشت سر گذاشته است. این اعصار در مناطق مختلف جهان مراحل متفاوتی داشته است. ابتداییترین شکل سکونت انسانهاي شکارچی اولیه، در غارهاي سنگی حفر شده است. فعالیت بعدي بشر اولیه تغییر چهره جنگلها و ایجاد کلبههاي ساخته شده از نی و چادر بوده تا خود را در برابر باد، حمله و گزند جانوران و دشمنان و نوسانات اقلیمی، محافظت نماید - جهانگیر، منصور، . - 1384 جنبههایی که باید در برنامهریزي شهر درنظر گرفته شود، عبارتند از:
نواحی سکونتی، عمومی، تجاري و صنعتی بر طبق منطقهبندي تعیین شود.
خدمات ضروري عمومی نظیر منابع آب، زهکشی - فاضلاب - ، برق، تلفن، گاز و غیره.
امکانات عمومی نظیر دفاتر پست، مراکز پلیس، پمپ بنزینها، ایستگاههاي آتشنشانی، نیازهاي روزمره و غیره.
مؤسسات آموزشی نظیر مدارس، دانشکدهها و غیره.
امکانات تفریحی و گذراندن اوقات فراغت، نظیر پاركها، باغها، زمینهاي بازي، استادیومها و غیره.
شبکه خیابانی مناسب.
پیشبینی توسعه آینده - توسلی، محمود، . - 1379
دلایل توسعه شهرها
رشد شهرها و رشد جمعیت همیشه به یکدیگر مربوط است و دلایل این امر نیز مشابه و تقریباً شناخته شده و به شرح زیر است:
1 توسعه شهرها عمدتاً نتیجه امکانات ارتباطی نظیر اتوبوسها، ترامواها - اتوبوسهاي برقی، خطوط راهآهن و غیره است - .
2 آبراههها و راههاي هوایی به توسعه بندرها، کرانهها، فرودگاهها و غیره کمک میکند و موجب توسعه عمودي به شکل آسمانخراشها میشود.
3 واسیلی نظیر آسانسورهاي مکانیکی، پلههاي برقی و ... موجب توسعه عمودي شهر به شکل آسمانخراشها میشود.
برنامهریزي و رفاه
اجراي پیشنهادهاي برنامهریزي شهري و منطقهاي بدون شک بر بهبود زندگی اعضاي جامعه ما تأثیر میگذارد و پیامدهاي آن بر رفاه زندگی افراد غالباً حائز اهمیّت اساسی است. به علاوه چون این پیامدها زندگی تعداد بیشماري را تحتتأثیر قرار میدهد، نتایج جمعی آن داراي اهمیّت بسیاري است. بخشهاي برنامهریزي دولتی به منظور حمایت و تقویت منافع کل جامعه تا تأسیس شدهاند. به عبارت دیگر، آنها منافع تمامی جامعه را درنظر میگیرند و نه منافع گروههاي خاصی را که جدا از منابع سایرین میباشد. بنابراین شایستگی پیشنهادهاي برنامهریزي میبایستی به وسیله قابلیت اثربخشی آن بر تمامی افراد جامعه تعیین شود و مورد قضاوت قرار گیرد.
