بخشی از مقاله
چکیده
امروزه مدیریت شهری و همچنین نهاد های برنامه ریزی توسعه شهری در رویارویی با مشکلات و مسایل اقتصادی و اجتماعی شهرها با شرایط پیچیده و متغیری مواجه اند و در این راستا شیوه رایج برنامه ریزی شهری در چارچوب طرح های جامع و تفصیلی به رغم دستاورد های مدیریتی قابل توجه، در هدایت شهر به سوی توسعه پایدار موفق نبوده اند، لذا تدوین برنامه ریزی استراتژیک توسعه پایدار برای هر شهر، کلان شهر و منطقه شهری امری ضروری می باشد، با این مقدمه شهر کاشان از جمله شهرهایی می باشد که با وجود داشتن منابع طبیعی غنی و انسانی کارآمد به دلیل عدم توجه به رویکرد برنامه ریزی استراتژیک به خصوص در انجام طرح ها و برنامه های توسعه شهری در شرایط توسعه ناپایدار قرار دارد.
بدین منظور پژوهش حاضر در نظر دارد ضمن بررسی چالش ها و نواقص طرح های توسعه شهری کاشان به تبیین کاربرد رویکرد برنامه ریزی استراتژیک با عنوان یک ضرورت در زمینه حرکت شهر کاشان به سمت توسعه پایدار بپردازد، نوع پژوهش از نظر هدف کاربردی و از نظر شیوه انجام توصیفی - تحلیلی است. نتایج پژوهش نشان می دهد طرح های توسعه شهری در کاشان نتوانسته راهگشای مناسبی برای حل معضلات شهری باشند و می بایست قابلیت های الگوی برنامه ریزی راهبردی در قالب تدوین و اولویت بندی استراتژی های توسعه شهری در ابعاد مختلف به عنوان الگویی مقدم بر طرحهای توسعه کالبدی، جهت مقابله سیستماتیک با معضلات شهری و هدایت روند توسعه شهر به گونه ای نظام یافته و پایدار استفاده گردد.
-1 مقدمه
-1-1 طرح مسأله:
جهان به سرعت در حال گسترش زندگی شهری است. تحولات ایجاد شده در عرصه های گوناگون ، دگرگونی عظیمی در محیط های شهری جهان ایجاد کرده است. "سرعت رشد شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه بیشتر از کشورهای توسعه یافته است - نقدی و صادقی، ." - 213 :1385 توسعه فیزیکی و جمعیتی شتابان و نامتعادل شهرها به همراه ناکارآمدی و شکست طرح های توسعه شهری ،پیامدهای نامطلوب اقتصادی، اجتماعی و کالبدی را شکل داده - صرافی و همکاران ،" - 67 :1388 ومدیریت شهری را دچار معضل نموده است، لذا تدوین برنامه ریزی استراتژیک توسعه پایدار شهری در جهت مقابله سیستماتیک با معضلات شهری با هدف تعادل بخشی به فرم فضایی شهر از طریق درک فرصت ها، امکانات، تهدیدات، تشخیص و تخصیص منابع از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است.
" به عبارت دیگر مزیت هایی زیادی که این نوع برنامه ریزی نسبت به طرح های جامع دارد و فرآیند آن منطبق بر پویایی و سیاست شهر است ، ضروت بکارگیری آن در برنامه ریزی ها را اجتناب ناپذیر کرده است" - اشرفی،. - 9 :1387 در این راستا شهر کاشان نیز از جمله شهرهایی می باشد که تحت تأثیر رشد بالای فیزیکی و جمعیتی شهر و ناکارآمدی طرح های توسعه شهر در عمل با ناهنجاری های اجتماعی ، اقتصادی ، فرهنگی و فضایی زیادی همراه بوده و موجب توسعه شهر به سمت عدم تعادل و پایداری گردیده و در نهایت مدیریت شهر را با چالش های جدی روبرو ساخته است، در این میان بهبود شرایط زندگی و توسعه اصولی، موزون و منطبق با موازین شهرسازی، برنامه ریزی صحیح و انعطاف پذیری را برای شهر طلب می کند که نبود چنین برنامه ای باعث بوجود آمدن مشکلات و نارسایی هایی در شهر می شود.
لذا توجه به این مشکلات و چالش ها با رویکرد استراتژیک به عنوان یکی از رهیافت های نوین در عرصه توسعه پایدار شهری ضرورتی انکارناپذیر است. این پژوهش در نظر دارد ضمن بیان مفاهیم برنامه ریزی استراتژیک و توسعه پایدار شهری، بر ضرورت برنامه ریزی استراتژیک به عنوان رویکرد نوین در برنامه ریزی شهری جهت پاسخگویی به سوال ذیل بپردازد. برنامه ریزی راهبردی طی چه فرایندی می تواند موجب تعادل بخشی به نظام فضایی شهر کاشان و در نهایت هدایت و روند توسعه شهر به گونه ای نظام یافته و پایدار بشود؟
-2-1 اهداف پژوهش:
امروز سعی می شود که توسعه شهر ها بر اساس برنامه صورت گیرد و استاندارد های زندگی در محیط شهری کاهش پیدا نکند. بنابراین جهت جلوگیری از کاهش استاندارد زندگی و توسعه پایدار نیاز به راهبرد هایی داریم که بتواند ما را در رسیدن به توسعه پایدار که متضمن خطرات کمتری برای ساکنان شهری و محیط زیست باشد یاری نماید - مرصوصی و بهرامی،. - 57 :1390با این مقدمه پژوهش حاضر اهداف ذیل را دنبال می نماید.
الف - بررسی چالش ها و نواقص طرح های توسعه شهری در هدایت شهر کاشان به سمت توسعه پایدار.
ب - ضرورت رویکرد برنامه ریزی استراتژیک در توسعه پایدار شهر کاشان.
- 3 -1 روش پژوهش :
در این پژوهش با توجه به ماهیت موضوع ترکیبی از روش های توصیفی- تحلیلی مورد استفاده قرار می گیرد، بدین صورت که ابتدا از طریق بررسی متون و منابع ، مبادرت به تدوین چارچوب نظری گردیده و در ادامه با توجه به اهداف و سوال مطروحه با رویکرد تحلیلی ضمن بررسی چالش ها و نواقص طرح های توسعه شهری به تبیین کاربرد رویکرد برنامه ریزی استراتژیک با عنوان یک ضرورت در زمینه هدایت شهر کاشان به سمت توسعه پایدار پرداخته شده و نکاتی از آن استنباط و تحلیل گردیده است.
-4-1 پیشینه پژوهش
از دهه 1960 بدین سو به واسطه مشکلات و ناکامی های طرح های جامع در عمل ، انتقادات بسیاری به الگوی برنامه ریزی جامع در عرصه های نظری ، روش ها و رویه های تهیه طرح ها و مشکلات اجرایی و مدیریتی مطرح گردید - مهدیزاده ، 104 :1382و. - 103 بخش مهمی از این انتقادها به افول ارزش های کیفی و فرهنگی در شهرسازی جدید مربوط بود .در چنین شرایطی به منظور اصلاح روند های جاری و یافتن راه حل های جدید برای اعتلای محیط شهرها ، تلاش های زیادی صورت گرفت.
یکی از برآیند های این تلاش ها کاربرد الگوی برنامه ریزی راهبردی در برنامه ریزی حوزه عمومی، به ویژه برنامه ریزی شهری و منطقه ای بود - حسینی و همکاران ، . - 119 :1389 فرند1 و جسب2 برای اولین بار مفاهیم استراتژی و تاکتیک را وارد برنامه ریزی شهری کردند - ملک افضلی، ". - 4 :1382 با ورود به قرن 21 برنامه ریزی استراتژیک می تواند ابزاری کلیدی در رویارویی با معضلات شهری و در خدمت دستیابی به آینده بهتر برای جوامع در سر تاسر جهان محسوب گردد.
این رویکرد نوین در بیش از 200 شهر در 40 کشور مختلف تجربه شده است که می توان به شهر صوفیه در بلغارستان - 2000 - با هدف عضویت در اتحادیه اروپا ، عدن در یمن - 2001 - با هدف کاهش فقر و ارتقای کیفیت زندگی شهروندان، ژوهانسبورگ در آفریقای جنوبی - 2002 - با هدف توسعه انسانی ، امور زیربنایی و خدمات و توسعه اقتصادی و غیره اشاره کرد - حاتمی نژاد و ملایی،. - 59 :1390 شهرهای بارسلونا، لیسبون، مالاگا، سان فرانسیسکو، لوس آنجلس و ریودوژانیرو تنها چند شهر در میان شهرهای بسیاری است که برنامه ریزی استراتژیک با موفقیت در آنها انجام گرفته و نتایج ملموس و قابل توجهی را برای ساکنان آنها و همین طور اقتصادشان به همراه آورده است. اخیراً در شهرهای بسیاری ، تلاش هایی برای انجام برنامه ریزی استراتژیک انجام شده است. از سوی دیگر پژوهش در خصوص جنبه هایی از موضوع مورد مطالعه توسط برخی از محققین صورت گرفته در ادامه به چند نمونه اشاره می گردد.
الف - - 2011 - Masud and Rana ، در مقاله ای با عنوان" شهر نشینی و پایداری؛ چالش ها و استراتژی های توسعه پایدار در شهر داکا - بنگلادش - "، شهر نشینی را پدیده ای می دانند که مثل بیشتر کشورهای در حال توسعه در بنگلادش نیز در حال رشد است. لذا این افزایش شهرنشینی تأثیرات منفی بسیار زیادی در محیط زیست شهر و پایداری شهر داکا داشته است و مشکلات زیادی را در زیر ساخت های شهری، حمل ونقل - ترافیک زیاد - ، آلودگی محیط زیست شهری - صدا و هوا - بوجود آورده است . در پایان این تحقیق بر نقش مهم دولت در حفاظت از محیط زیست شهری تأکید داشته و با استفاده از مدل SWOT - نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدیدها - استراتژی هایی را برای توسعه پایدار شهر داکا ارائه داده اند.
ب - رفیعیان و همکارش - - 1387 ، در مقاله ای با عنوان " راهبرد توسعه شهر در جهت تحقق برنامه ریزی توسعه شهری - با تأکید بر برنامه راهبردی شهر کرمان - "، رویکرد راهبرد توسعه شهر - CDS - را به عنوان ابزاری جهت کمک به پیشبرد فرآیند و اجرای برنامه های توسعه شهرها پیشنهاد می کنند و در پایان نتیجه می گیرند که امروزه توجه به فرآیند برنامه ریزی راهبردی ، علاوه بر حوزه های مدیریتی و سیاسی به حوزه های برنامه ریزی نیز تسری یافته است،
ج - صرافی وهمکارانش - - 1388 ، در مقاله ای با عنوان "راهبرد توسعه شهر مبتنی بر توسعه پایدار- مطالعه موردی : شهر شبستر "، از رهیافت نوینی با عنوان " راهبرد توسعه شهر - CDS - به منظور چاره جویی و حل مشکلات شهر بهره گرفته اند و نتیجه می گیرند که شهر شبستر در وضعیت ناپایدار قرار دارد که برای خروج از آن استفاده از مشارکت شهروندان به همراه توانمند سازی ، تبیین راهبرد مدیریت یکپارچه شهری ، توجه به فرآیند های اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی شهر به همراه ظرفیت سازی در شهرداری در قالب روش های نوین برنامه ریزی شهری - بطور مشخص - CDS می تواند پایداری را برای شهر شبستر به ارمغان آورد.
-2 مبانی نظری پژوهش :
در این بخش، ضمن بیان مفاهیم برنامه ریزی استراتژیک و توسعه پایدار شهری به بررسی ضرورت این رویکرد نوین در توسعه پایدار شهری پرداخته شده است
-1-2 برنامه ریزی استراتژیک و توسعه پایدار شهری :
برنامه ریزی استراتژیک به عنوان مجموعه ای از تصمیمات و اقدامات تعریف می شود که نتیجه آن تنظیم و تحلیل سیستماتیکی مناسب قوت ها و فرصت ها برای به حداقل رساندن ضعف ها و تهدید هاست - Bernorider,2002: 45 - این رویکرد، روند برنامه ریزی را بر پایه شناخت های معتبر و امکانات واقعی استوار می سازد. در این برنامه ریزی، روند تصمیم گیری به جای تعیین تکلیف قطعی و نهایی در راستای ظرفیت ها و توان های موجود و به صورت گام به گام انجام می پذیرد. - - Faludi,1973:207در حقیقت، برنامه ریزی راهبردی صرفاً یک ابزار جدید برنامه ریزی نیست، بلکه یک شیوه نوین تفکر نیز به شمار می آید.
- Wilson, 2000: 29 - رویکرد برنامه ریزی استراتژیک در برنامه ریزی شهری در پی پاسخگویی به انبوهی از معضلات شهری شکل گرفت. مشکلاتی که برنامه های جامع در رویارویی با آنها ناکام مانده بود - Halla,2007: 131 - .در واقع نیازها و ضرورت های مختلف شهری از یکسو و ناکامی رویکردهای سنتی در پاسخگویی به آنها از سوی دیگر، باعث شکل گیری نگرش راهبردی شده است - سعیدنیا، . - 86 :1382 به کارگیری برنامه ریزی استراتژیک در حوزه برنامه ریزی شهری، از ابتدای شروع، بر کارآمد بودن،انعطاف پذیری، مورد توجه قراردادن صاحبان منافع، واقعگرایی و افزایش تعاون و همکاری تأک ید داشته وبرای تهیه و اجرای یک طرح کلی برنامه ریزی شهری به سمت یک چارچوب هماهنگ و انعطاف پذیر برای شکل و الگوی شهر، پیش رفته است.
- - Halla, 2007 : 4 با توجه به ویژگی های برنامه ریزی استراتژیک ، این رویکرد در زمینه توسعه پایدار شهری که امروزه به عنوان یکی از چالش های اساسی جهان در قرن 21مطرح است، اهمیت و جایگاه ویژهای دارد، زیرا هدف آن هدایت شهر به سمت منافع بیشتر، کاهش اثرات منفی، ارتقای کیفیت زندگی شهری و در نهایت توسعه پایدار شهری است - Wellington, 2006:4 - . برنامه ریزی استراتژیک شهری در پاسخ به سرعت تحولات عظیم جوامع نظیر ورود به اقتصاد بازار وخصوصی سازی، افزایش حساسیت های زیست محیطی، توجه بیشتر به توسعه پایدار، تمرکز زدایی، تعدیل ساختاری در بخش عمومی به وجود آمد.
برنامهریزی استراتژیک شهری،فرایندی است که امکان اعمال تمامی ابتکارات عمومی و خصوصی گروههای ذینفع شهری را در توسعه شهرشان فراهم مینماید. به عبارت دیگر برنامهریزی راهبردی میتواند یک فرم سیستماتیک برای تغییر شهرها و آینده آنها را فراهم کند.مخصوصا اگر این برنامهریزی با مشارکت و فضاهای باز تصمیمگیری که کنش پیوندی را تثبیت کند،همراه باشد نتایج مطلوبی را به بار خواهد آورد - Steinberg,2005: 70 - .این رویکرد با چهار تفاوت عمده از رویکردهای سنتی برنامهریزی شهری - طرحهای جامع - متمایز میشود:
الف - عملکرد و شیوه برخورد،
ب - توجه به مجموعهای متنوع و گسترده از گروههای ذینفع،
ج - توجه به فرصتها و تهدیدهای بیرونی و قوتها و ضعفهای درونی
د - توجه به رقبای بالقوه یا احتمالی. - Bryson,1995:74 - بدین ترتیب این رویکرد،امکان توسعه یکپارچه جهت شکلدهی و تعیین مسیر آتی الگوهای گسترش شهر را فراهم ساخته و چهارچوب مشترکی برای کلیه استراتژیها و خط مشیهای مرتبط با مناطق شهری و سیاست گذاریهای مربوط به نحوه استفاده از اراضی جهت تدوین برنامه توسعه یکپارچه ایجاد مینماید. بطور خلاصه می توان گفت برنامه ریزی استراتژیک شهری با تکیه بر اصول توسعه پایدار، دربرگیرنده مجموعه ای از فعالیت های انسانی در جهت توسعه همه جانبه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و فضایی جوامع شهری است. محور های اصلی این پارادایم بر ترسیم چشم انداز، تدوین اهداف توسعه، رویارویی همه جانبه و منظم با مسایل اساسی شهر، استفاده بهینه و اثر بخش از منابع کمیاب و دستیابی به نتایج مناسب برای عموم و مهمتر از همه تاکید بر اجرای موفقیت آمیز استوار است - مهدیزاده، . - 25 :1383
-1-2 ضرورت برنامه ریزی استراتژیک در توسعه پایدار شهری
ساکنین و مدیران شهرها به ویژه در کشورهای در حال توسعه به طور روز افزون واقف شده اند که نیازمند ارتقاء کیفیت زندگی برای تمامی ساکنین شهر هستند، لیکن طرح های کنونی به آن نایل نشده اند. تجارب کشورهای توسعه یافته نشان می دهد که تلاش های توسعه اجتماعی و اقتصادی دولت محلی اگر توسط یک فرایند استراتژیک شامل عناصر ذیل هدایت گردد، موفق تر خواهد بود.
الف - تحلیل نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدید های تأثیرگذار بر شهر
ب - توجه به عقیده اکثریت درباره اهداف ، اولویت ها و عملیات ج - تشکیل ائتلاف های سازمانی - نهادی برای اجرای عملیات و برنامه های ویژه جهت دستیابی به نتایج پایدار - صرافی و همکاران ، . - 67 :1388 فلسفه تهیه راهبرد توسعه شهری از میان برداشتن بحران ها ، چالش ها و مسایل کشورهای در حال توسعه می باشد و هدف اصلی آن تامین توسعه پایدار شهری از طریق ایجاد ظرفیت اجتماعی برای چشم انداز سازی مشارکتی و اقدام همگانی می باشد.
مبحث فقر شهری و اتخاذ سیاست های حمایت ار اقشار فقیر و ارتقای وضعیت آنها در این برنامه جایگاه ویژه ای دارد. این برنامه برای آن تدوین می شود تا رشد شهرها متضمن عدالت اجتماعی نیز باشدکه این امر از طریق همکاری و مشارکت جامعه در راستای ارتقای کیفیت زندگی شهری همه شهروندان میسر می شود - خلیل آبادی،. - 70:1390 بنابراین با عنایت به اینکه در عصر حاضر توسعه پایدار شهری یکی از مهمترین رویکرد عمده مدیریت اجرایی شهرها می باشد، لذا توجه به جایگاه برنامه ریزی استراتژیک در توسعه پایدار شهری بسیارحائز اهمیت است.
