بخشی از مقاله
چکیده
چند دهه از مطرح شدن معماری پایدار میگذرد و راهکارهای بسیاری، توسط آن، برای حل بحران های معاصر ارائه شده است؛ ولی همچنان مشکلاتی در سر راه ایجاد معماری پایدار وجود دارد . به نظر میرسد که با رفع موانع از طریق توجه به ارزش ها و ویژگیهای معماری بومی، می توان آن را کامل نمود . چرا که با توجه به آثار معماری بومی و مستندات کتابخانهای، این بناها در زمان و مکان خود به خوبی با اهداف رویکرد پایداری، مطابقت می کردند. در شکلگیری معماری بومی، برخی روابط اجتماعی و اقتصادی با محیط طبیعی و نمادهای فرهنگی ماهرانه انعکاس مییابد. بدین ترتیب پیوستگی موضوعات مورد نظر معماری پایدار در معماری بومی قابل مشاهده است. در این مقاله سعی بر آن است تا پس از مروری بر مفهوم پایداری، تعریف آن و شناخت مفاهیم پایداری در معماری ، به بررسی و معرفی معماری بومی شهر اهواز و ویژگی های آن، شناسایی مصالح بومآوردی همچون خاک، آجر و خشت به عنوان اقلیمی ترین مصالح موجود در شهر اهواز، به ارائه روشهای نوینی چون استفاده از تکنیک ابرخشت و ایجاد بناهایی با بهرهگیری از شیوههای ساخت و مصالح بومی بپردازد.
واژههای کلیدی: اقلیم، پایداری، معماری پایدار، فرایند معماری، معماری بومی
1
-1 مقدمه:
پرداختن به معماری پایدار و اسباب شکلگیری چنین رویکردی در طراح های معماری، لازمه شناخت عمیقتری از اهداف و توصیههای پایداری میباشد. از سویی حل مشکلات محیطی، فرهنگی -اجتماعی و اقتصادی، و پیوستگی شدید این موضوعات، ما را به سوی معماری بومی و رویکرد پایداری در مقایسه و سنجش با یکدیگر قرار میدهد تا آموزههای آن برای طراحی معماری امروز، استخراج گردد.
پدیده معماری بومی به عنوان مقولهای در زیبایی شناسی و عرفان، در خلوص اندیشه و احترام به طبیعت، موضوعی بسیار با اهمیت می باشد . معماری بومی با آنکه در طول تاریخ، دستخوش پدیده های دگرگون کننده بوده ولی توانسته هویت ویژه خود را حفظ کند و نمایانگر آداب و رسوم، روحیه و احساسات، اندیشه و عقیده، ذوق و سلیقه و هنر آنان باشد(دادخواه،.(98:1384
در برخورد با مجموعه ها و واحدهای معماری، تأثیرات محیط طبیعی و فرهنگی به بارزترین شکل خود توأماً، بی آنکه بتوانیم یکی را از دیگری تمیز دهیم، متجلی میشوند . به نظر می رسد که این مجموعه ها، مصداقهای خوبی برای رویکرد پایداری در زمان و مکان خودشان می باشند.
به به این ترتیب در این مقاله، ابتدا به تغییر نگرش به معماری پایدار به عنوان یک فر آیند تکرارپذیر و توجه به زمینه های فرهنگی - اجتماعی، محیطیواقتصادیِ بستر طراحی پرداخته شده است و سرانجام معماری بومی و قابلیت های آن در ایجاد پایداری را مورد توجه قرار گرفته است. در این میان معماری بومی ایران به عنوان الگویی در راستای رویکرد پایداری، مورد بررسی قرار گرفته و جنبه های پایداری آن استخراج گردیده است.
-2 معماری پایدار
معماری پایدار، گونهای از معماری است که طراحی و ساخت را براساس ملاحظات محیطی و با استفاده از مصالح بومی و محلی تعریف مینماید . واژه پایداری برگرفته از مبحث توسعه پایدار می باشد، هدف این توسعه به این صورت است که استفاده از محیط زیست به گونه ای باشد که کمترین آسیب به آن وارد آید تا علاوه بر برخورداری نسل حاضر، نسلهای آتی نیز بتوانند از منابع تجدید ناپذیر استفاده کنند.
معماری پایدار درواقع زیر مجموعه طراحی پایدار است و شاید بتوان یکی از جریان های مهم معاصر به حساب آورد که عکسالعملی منطقی در برابر مسائل و مشکلات عصر صنعت به شمار میرود. برای مثال 50 درصد از ذخائر سوختی در ساختمانها مصرف میشود که این به نوبه خود منجر به بحرانهای زیست محیطی شده و خواهد شد. بنابراین، ضرورت ایجاد و توسعه هرچه بیشتر مقوله پایداری به خوبی قابل مشاهده است. معماری پایدار مانند سایر مقولات معماری، دارای اصول و قواعد خاص خود است و این سه مرحله را در بر میگیرد: صرفهجویی در منابع، طراحی برای بازگشت به چرخه زندگی، طراحی برای انسان.
-1-2 معماری پایدار یک ویژگی زمینه ای( بومی) است
پایداری باوجود شعارهای اساسی و فراگیرش، که جهانی میباشند و مساله حفظ زمین را هدف قرار می دهند، برای دستیابی به راهکارهای واقع بینانه و قابل اجرا از یک سو و حمایت از گوناگونی که در نفس طبیعت موجود است از سوی دیگر، رویکردهای محلی را توصیه میکند و شعار جهانی " فکر کنید اما منطقهای عمل نمایید" را، مورد توجه قرار میدهد(احمدی،.(95:1384
نمیتوان یک تکنولوژی ساختمانی به خصوص را، به عنوان تکنولوژی معماری پایدار رده بندی کرد و نه به اشتباه آن را به عنوان یک تکنولوژی مناسب قلمداد نمود. یک سیستم معتبر که به خوبی در یک مکان کار می کند، در آینده و یا در مکانی دیگر به دلیل تغییر عوامل فرهنگی و اجتماعی و فیزیکی در یک زمینه جدید، ناکارامد خواهد بود. بنابراین میبایست به پتانسیل آن فرایندها، فنآوریها و سیستمها توجه نمود تا در صورت امکان بتوان آنها را در یک محل داده شده به کار گرفت. چرا که پایداری یک ویژگی بومی است.
2
شکل((1 شهر جدید شوشتر، معماری بومی که تلفیقی از الگوهای معماری سنتی با تکنولوژی و مصالح مدرن می باشد.
-3 معماری بومی
معماری بومی با آنکه در طول تاریخ دستخوش پدیده های دگرگون کننده بوده، اما با این حال توانسته هویت ویژه خود را حفظ کند و شناسنامه معتبری از مردم یک سرزمین به شمار رود که نمایانگر آداب و رسوم، روحیه و احساسات، اندیشه و عقیده، ذوق و سلیقه و هنر آنان باشد . در شکلگیری معماری بومی، برخی روابط اجتماعی و اقتصادی با محیط طبیعی و نمادهای فرهنگی ماهرانه انعکاس مییابند به نحوی که همزمان سادگی و آرایش در آنها متجلی است.
معماری بومی که به دور از تخصصها، تحقق مییابد، جوابگویی به نیازهای یک جامعه را در ارتباط با عوامل طبیعی و با خواستههای معنوی انسان عهدهدار است. شناخت معماری بومی میتواند به منزله شناخت جامعه باشد، جامعهای که همچنان از آغاز شکلگیری، برای بقاء، با طبیعت در تنازع است( آلپاگونوولو، .(99:1365
معماری بومی، معماری است که در آن توجه به منابع طبیعی و داده های زمین شناختی سرزمین بوده است و انسان با تغییر شکل دادن به داده خام موجود در محیط، آن را جهت استفاده از فضای زندگیش آماده می کند( فلامکی، .(54:1384 همچنین میتوان معماری بومی را هموار کردن طبیعت برای پاسخگو بودن به مکانی دانست که با انتخاب و استفاده از مقدورات هر سرزمین پدید آمده است.
از ویژگیهای معماری بومی می توان به نکات زیر اشاره نمود:
• استفاده از مصالح منطقهای و بومآورد
• استفاده و بهرهگیری از شکل زمین، مثلا در مناطق کوهستانی تبعیت از شیب تند زمین بیانگر زمینهای از تاثیرپذیری از فضای ساخته شده از شرایط محیطی است.
• معماری خودجوش، در این معماری هیچ چیز تصادفی نیست بلکه روال عادی خود را طی می کند.
• ناشناس بودن سازندگان اثر و عدم مرزبندی بین سازندگان و مصرف کنندگان
• بینیاز بودن تاریخ تولد هر اثر ×
3
-4 اهمیت شناخت قابلیتهای اقلیمی معماری بومی
طرحهایی که در زمینه معماری پس از ظهور انقلاب صنعتی و دستیابی بشر به انرژی های فسیلی عرضه میشد، کمترین انطباق را با شرایط آب و هوایی داشته و دارد. گرچه پیشرفتهای تکنولوژیکی حاصل از انقلاب صنعتی منجر به کاهش اثرات بسیاری از این ناسازگاریها و پوششی بر روی ضعف طرحهای اقلیم معماری در این دوره بوده، با این حال، یکنواختی طرحهای معماری در همه شهرها با اقلیمهای مختلف، کاملا در این عصر به خصوص در کشورهایی مانند ایران به چشم میخورد. اما خطر کاهش انرژیهای فسیلی و محدودیت عرضه آن در اواسط سده بیستم موجب گرایش کشورهای صنعتی به طبیعت و بهرهگیری از نیروهای آن به منظور بهبود شرایط زندگی شده که از این میان توجه این کشورها به جنبههای مصرف انرژی در ساختمان موجب ابداع انواع تکنیکهای طراحی اقلیمی شده است.البته این امر بدون توجه به معماری بومی و بهرهگیری از الگوهای آن امکانپذیر نبود. از طرف دیگر، همانطور که الگوهای معماری ایران بعد از انقلاب صنعتی کاملا تقلیدی و متناسب با فرهنگ غرب بود.
استفاده از تکنیکهای اقلیمی ارائه شده از سوی متخصصان کشورهای صنعتی نیز، در صورت عدم توجه به معماری بومی، از کارایی لازم برخوردار نخواهد بود. علاوه بر این، سابقه سکونت در ایران و پیشینه درخشان در زمینه معماری، لزوم توجه به تکنیکهای اقلیمی معماری بومی و استفاده از آن با شیوه مدرن را ضروری میداند. به عبارت دیگر، هویت اصلی معماری پاسخگویی به نیازهای بشر در مکان است که در طول تاریخ همراه با افزایش تجربه انسان تکامل یافته است.
به همین سبب، شناخت و معرفی این ارزش ها نه تنها در شناسایی آن به جهانیان موثر است بلکه موجب راهنمایی جهت اصلاح و انطباق تکنیکهای طراحی اقلیمی با شرایط بومی هر محل خواهد بود.
-5 معماری بومی شهر اهواز
شهر اهواز جزء مناطق گرم و نیمه مرطوب ایران می باشد. غالبا معماری بومی در این مناطق دارای حیاط مرکزی و زیرزمینهایی هستند که در فصل گرم سال مورد استفاده قرار می گیرند. یکی از دلایل مهمی که از زیر زمین استفاده میکنند این است که این فضاها در دل خاک توسط پوسته ضخیم زمین اطراف خود محافظت میشوند و حرارت و گرمای خارج بهسادگی به فضای زیرین نفوذ نمیکند. معماری بومی شهر اهواز را میتوان از لحاظ مطابقت داشتن با محیط طبیعی مطالعه نمود، دو مولفهای که در رابطه با توسعه پایدار در منطقه مورد بررسی قرار گرفته اند عبارتنداز: زیرزمین، حیاط مرکزی، استفاده از آجر و خشت به عنوان مصالح ساختمانی.
شکل((2 نمونه ای از زیرزمین
4
تاثیرات اقلیمی از دو جهت بر روند شکلگیری حیاط مرکزی تاثیرگذار بودهاند: اول این که برای ایجاد شرایط بهتر اقلیمی، در اغلب بناها، جهتگیری ساختمان قابل توجه بوده است، دوم اینکه ساختمان ها برای مقابله با شرایط اقلیمی درونگرا شدهاند.
شکل((3 حیاط مرکزی خانه معین اتجار اهواز
عملکرد اقلیمی مصالح ساختمانی در اقلیمهای مختلف نقش بسزایی در ایجاد آسایش حرارتی در طول سال خواهد داشت، لذا بهترین شیوه استفاده بهینه از ساختمانهای هر منطقه با توجه به اقلیم آن استفاده از مصالح ارزانُ قابل دسترس و در عین حال مناسب با شرایط حرارتی آن منطقه است.
آجر و خشت اساسیترین مصالحی هستند که میتواند با شرایط اقلیمی شهر اهواز سازگاری داشته باشد و دارای ظرفیت حرارتی بالایی هستند که در گذشته مورد استفاده فراوان قرار میگرفته است. استفاده از این مصالح باعث میشده که گرمای محیط پیرامون بنا با مدت زمان تاخیر بیشتری از بدنه دیوار عبور کرده و به فضاهای داخلی راه یابد( معماریان،.(286:1384
