بخشی از مقاله
چکیده
نظام آموزش عالی در رشد و ارتقاء سطح کیفیت پژوهش و در نتیجه تولید علم در هر کشوری نقش به سزایی دارد؛ بنابراین رویکرد و جهت گیری اتخاذ شده به وسیله نظام های آموزش عالی در عرصه های مختلف به ویژه پژوهش می تواند در پیشرفت هر کشوری موثر باشد. ازآنجاکه مسائل و رفع نیازهای هر جامعهای آنچنان پیچیده و درهمتنیده است که حل آن نیازمند جامع نگری و استفاده از علوم مختلف است، امروزه پژوهشهای تک بعدی که صرفاً مسائل را از نگاه یک علم بررسی می کند و تمایل به حل آن دارد، پاسخ گوی رفع نیاز و حل مسائل جامعه نیست. در این شرایط ضرورت انجام پژوهشهای بین رشته ای احساس میشود.
چرا که پژوهشهای بینرشتهای میتواند مرز بین دانش و رشته های مختلف را با همکاری و مشارکت متخصصان و پژوهشگران در علوم مختلف درنوردد و با رویکرد همه جانبه نگر به حل مسائل گریبان گیر جامعه بپردازد. بررسیها نشان می دهد که وضعیت انجام پژوهشهای بینرشتهای در کشور ما نامساعد است. لذا در این پژوهش ضمن بررسی وضعیت پژوهش های دانشگاهی و به ویژه پژوهش های بینرشتهای، ماهیت پژوهشهای بین رشته ای نیز مورد بررسی قرار می گیرد و در راستای توسعه و بسترسازی برای اجرای این نوع پژوهش ها، الزامات و ایجابات توسعه پژوهشهای بینرشتهای در نظام آموزش عالی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
واژگان کلیدی: آموزش عالی، رویکرد بینرشتهای، پژوهشهای بینرشتهای
-1 مقدمه
در دنیای امروز علم و فناوری در توسعه هر کشوری نقشی حیاتی دارد و اصلی ترین سلاح کشورها در دنیای رقابتی کنونی محسوب می شود. به همین دلیل، همه کشورها تلاش می نمایند تا با ارتقاء کیفیت پژوهشها و میزان تولید علم، سطح توسعهیافتگی و قدرت خود را افزایش دهند. در این شرایط دانشگاه ها نقش و رسالت خطیری بر عهده دارند. بررسیها نشان می دهد که در راستای تحقق این ماموریت، ماهیت پژوهش های دانشگاهی نیز تغییر کرده است. به گونه ای که در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم پژوهش های دانشگاهی بیشتر حالت بنیادین داشته، اما پس از آن به سمت پژوهش های کاربردی و بنیادی-کاربردی سوق پیدا کرده است - ترک - بیکاکسی3، . - 2007 علاوه بر تغییر ماهیت پژوهش ها، امروزه ما شاهد رقابت دانشگاه ها با یکدیگر در عرصههای متنوع و متعددی از جمله مدیریت پژوهش و سرمایهگذاری در آن هستیم.
چراکه آن ها نیازمند حفظ اعتبار، شهرت، تولید کارهای پژوهشی سطح بالا و پاسخگویی به نیازهای رو به رشد جامعهاند - فیندلو1، . - 2012 موفقیت در چنین شرایطی نیازمند آسیب شناسی پژوهش های دانشگاهی به منظور رفع نقایص و بسترسازی جهت انجام پژوهشهای نوآورانه و کاربردی جهت کسب مزیت رقابتی نسبت به سایر رقبا است.بررسیها نشان می دهد که پژوهش در نظام آموزش عالی کشور ما از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست. یکی از مهم ترین معضلات در این بخش آن است که اغلب به رشد کمی مقالات توجه می شود بدون آنکه کیفیت آن ها به وسیله نهاد یا سیستم نظارتیای که برای این امر تعبیه شده باشد، مورد بررسی قرار گیرد. لذا، در اغلب موارد شاهد پژوهشهایی بدون چارچوب نظری خاص با روش ها و فنون پژوهشی تکراری هستیم که هیچ گونه خلاقیت و ابتکاری در آن مشاهده نمی شود - یمنی دوزی سرخابی، . - 1391
از طرفی دیگر در شرایط کنونی ساختار دانشگاهها بخش و مجزا بوده و بر تخصص گرایی در پژوهش و دانش نظری تاکید دارند و افرادی که در چنین محیطی رشد یافته اند، بیشتر بر منطق تخصص گرایی تاکید داشته و دانش مربوط به یک حوزه خاص را که ممکن است کارآمدی چندانی در دنیای واقعی نداشته باشد را رشد می دهند - اعتمادی زاده و همکاران، . - 1390 چراکه فعالیت های پژوهشی بر اساس رشته ها و تخصص های جدا از هم شکل گرفته است و دانشجویان از اطلاعات پایه ای که متصل کننده رشته ها به یکدیگر اند بیبهره اند. این در حالی است که در عالم واقع پدیده های اجتماعی، سیاسی، علمی، فرهنگی، فنی و مانند اینها به صورت کل خود را نشان می دهد و در شرایط کنونی اغلب افراد از ابزار لازم برای درک کلیت پدیده ها برخوردار نیستند؛ بنابراین ضرورت واردکردن منطق همه جانبه نگری و فعالیت بین رشته ای در آموزش و پژوهش دانشگاه ها عاملی اساسی در کاربردی شدن پژوهشها و تولید علم میباشد - یمنی دوزی سرخابی، . - 1391
لازم به ذکر است که جهت گیری بین رشته ای در مطالعات علمی، در آینده دیگر نه یک انتخاب بلکه اجبار خواهد بود؛ یعنی پر کردن شکاف های معرفتی بشر یا پاسخگویی به نیازهای نوظهور جوامع انسانی، به شکل کارآمدتر، چاره ای دیگر برای دانشمندان باقی نمیگذارد و آن ها به ناچار باید به این مباحث ورود کنند - مهرمحمدی، - 1388؛ بنابراین در سال های اخیر در جوامع علمی و آموزشی موضوع تحقیقات بین رشته ای بسیار مورد توجه قرار گرفته است. به گونه ای که بسیاری از محققان و موسسات آموزش عالی انجام تحقیقات بین رشته ای را به عنوان ابزاری ضروری برای حل مسائل علمی و حتی اجتماعی مورد ستایش قرار میدهند - میلاد2، . - 2011 این در حالی است که بررسی وضعیت پژوهش های بین رشته ای در دانشگاه های ایران نشان می هد که فعالیت های پژوهشی مرتبط با بین رشته ای ها مناسب نبوده و نیازمند مداخله و اتخاذ تدابیر و راهبردهای موثر است - مهدی،. - 1392
درواقع، انجام پژوهشهای بینرشتهای در کشور ما با موانع متعددی همراه است. حاکمیت روح آموزشی بر دانشگاهها و مراکز آموزش عالی، فقدان ارتباط مستمر آموزش و پژوهش در کشور، نبود ارتباطات منسجم با بیرون از دانشگاه، عدم آمادهسازی و پرورش روحیه پژوهشگری در نظام آموزشی قبل از دانشگاه، وجود روحیه فردگرایی در پژوهشگران و عدم تمایل به مشارکت در تحقیقات گروهی و میانرشتهای از جمله مشکلات و موانع موجود در این حوزه است. - کریمیان و همکاران، . - 1390 همچنین، وجود نظام تک رشته محور که با تخصص گرایی افراطی شناخته میشود، نبود منابع مالی کافی و عدم همراهی مناسب مدیریت دانشگاهی می تواند یکی از موانع مهم پیشرفت علمی و تولید علم و در نتیجه کاربردی بودن یافتههای پژوهشی و به عبارتی انجام پژوهشهای بینرشتهای باشد - سا1، . - 2007
در راستای مطالب بیان شده باید افزود که با افزایش تفکرات بینرشتهای، توسعه پژوهشهای بینرشتهای از اهمیت زیادی برخوردار گردیده است. چراکه پیچیدگی جوامع در حال افزایش است و همین امر میطلبد که در حل مشکلات آن نگاه های بینرشتهای داشته باشیم - توانسد و همکاران2، . - 2013 چنین نگاهی باعث نزدیک شدن دانشگاهها به نیاز جامعه، ورود از حاشیه به متن تحولات اقتصادی - اجتماعی و سیاسی و پیشبینی چرخه تولید ایده تا ثروت است که تحقق این هدف نیازمند حمایت دولت و بخش های صنعتی و اقتصادی از چنین پژوهش هایی است - یووارو و پریودچیکو3، . - 2012با توجه به مطالب مطرح شده، هدف این مقاله بررسی توسعه پژوهش های بینرشتهای در آموزش عالی میباشد. بر این اساس ابتدا به بررسی ماهیت پژوهشهای بینرشتهای پرداخته میشود و سپس الزامات و ایجابات توسعه پژوهشهای بین رشته ای مورد بررسی قرار می گیرد و در ادامه ضمن نتیجه گیری، پیشنهاداتی جهت توسعه پژوهش های بین رشته ای در نظام آموزش عالی ارائه میشود.
-2 پژوهشهای بینرشتهای
تحقیقات بین رشته ای در واقع تحقیقاتی است که ساختار رشته ها را درمینوردد و بوسیله ایجاد تعامل بین رشتههای مختلف اطلاعات و دانشی بین رشته ای تولید می کند - واگنر و همکاران4، . - 2009 کلاین و نیوول - 1997 - 5، پژوهشهای بین رشتهای را "پاسخگویی به یک مسئله، حل یک مشکل یا مورد بررسی قرار دادن مقولاتی که بسیار گسترده یا پیچیده هستند که صرفا بر مبنای یک رشته یا حرفه نمیتوان به حل آنها پرداخت" تعریف کرده اند. آنچه در خصوص بین رشته ای ها اهمیت دارد این است که آن ها بر مبنای چشم اندازهای بنیادی مشترک رشته ای شکل می گیرند و برداشت های آنها در خلال بنا ساختن چشماندازی جامعتر انسجام یابد. در واقع تحقیقات بینرشتهای گونه ای از تحقیقات است که بوسیله افراد و گروه هایی از رشته های مختلف انجام شده و اطلاعات، داده ها، فنون، ابزارها، دیدگاه ها،
