بخشی از مقاله
چکیده
هدف پژوهش حاضر، بررسی مسائل و چالش‌های تضمین کیفیت دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی دولتی - دانشگاه‌های دولتی، دانشگاه فرهنگیان و دانشگاه پیام نور - در سطح استان خراسان رضوی به همراه ارائه راهکارها و عوامل تسهیل بخش برای چالش‌های مذکور می‌باشد. گردآوری اطالعات به روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از مطالعه و بررسی منابع پشتیبان شامل -1: کاربرگ‌های تکمیل شده الف، ب و ج مصوب وزارت علوم، تحقیق ات و فناوری بر اساس شاخص‌های نظارت و ارزیابی آموزش عالی از 300 مورد بازدید توسط گروه‌های منتخب هیأت نظارت، ارزیابی و تضمین کیفیت استان خراسان رضوی در طی ده دوره بازدید سالیانه -2 مصوبات کارگروه‌های تخصصی شامل53 کارگروه تخصصی دانشگاه‌های دولتیوفرهنگیان، 84 کارگروه تخصصی واحدها ومراکزدانشگاه پیامنور -3مصوبات مربوطبه 102جلسه هیأتنظارت،ارزیابیوتضمینکیفیت استان -4 گزارش‌های تحلیلی تهیه شده توسط دبیرخانه هیأت نظارت، ارزیابی و تضمین کیفیت استان، صورت گرفته است.
در نهایت با بررسی منابع فوق، چالش‌ها و مشکالت مهم مربوط به هر زیرنظام توسط کارشناسان مسؤول دبیرخانه هیأت نظارت و ارزیابی استان که حداقل ده سال تجربه بازدید و نظارت و ارزیابی در سطح استان خراسان رضوی داشته‌اند، استنتاج و پس از تأیید نهایی توسط دبیرهیأت نظارت و ارزیابی ارائه گردید. نتایج درخصوص چالش‌ها و مشکالت دانشگاه‌های دولتی سطح استان خراسان رضوی شامل - نبود یک نظام جامع اطالعات در سطح کشور، طوالنی بودن فرایند اعالم و بازخورد مصوبات هیأت‌های استانی، چالش جذب عضو هیأت علمی و کاهش دانشجو در برخی رشته‌ها - ، چالش‌های دانشگاه فرهنگیان - روشن و واضح نبودن ساختارسازمانی و روابط متقابل زیرمجموعه‌ها و مرکز در سطح استان و به‌روز نبودن تجهیزات و امکانات، نداشتن سند راهبردی توسعه و برنامه‌های عملیاتی و کمبود تعداد اعضای هیأت علمی تمام وقت مطابق باضوابط وزارت عتف، عدم توجه جدی به انجام ارزشیابی ازعملکرد مدرسین - و در واحدها و مراکز دانشگاه پیام نور - نبود یک سیستم جامع ارزشیابی، عدم تناسب برخی رشته‌ها با مأموریت دانشگاه پیام نور، کم بودن ساعات برگزاری کالس برای برخی دروس و واگذاری برخی دروس مغایر با تخصص اعضای هیأت علمی - می‌باشد.
کلید واژه‌ها:چالش، نظارت و ارزیابی، کیفیت، آموزش عالی، دولتی، فرهنگیان، پیام نور.
مقدمه
برتری یک کشور پیش از آنکه به منابع طبیعی یا ظرفیت‌های موجود صنعتی متکی باشد، به پویایی نظام آموزش‌عالی آن کشور بستگی دارد. در غالب کشورهای پیشرفته و کشورهای در حال توسعه حل مسایل و رفع نیازمندی‌های اهداف توسعه‌ی ملی برعهده‌ی دانشگاه‌ها و دانشگاهیان است - ثابتی، سپهر و احمدی، . - 1393 به زعم نواک - 1996 - 5 آموزش عالی دولتی، نقش محوری در بخش‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی جوامع ایفا می‌کند. چنانچهبهمنظورپاسخبهالزاماتسیاسی،اقتصادیواجتماعی،مدیراندولتیدرپیمدیریتآموزشعالیمنطبقباانتظاراتفزاینده،قدرتپرداخت شهریه و کارایی در فعالیتشان هستند - آلینا ساندو6، قرقه، مرار و آلشراه، . - 2014 در این زمینه دولت‌ها و جامعه به دلیل تأمین بودجه دانشگاه‌ها، به طور روز افزونی در خصوص به کاربستن مسؤولیت‌ها، کیفیت برنامه‌های آموزشی، نتایج تحقیقاتی، هماهنگی برنامه‌های آموزشی با نیازهای جامعه و غیره بر پاسخگویی دانشگاه تأکید دارند.
همچنین پاسخگویی به این موضوع که آیا هزینه‌های عمومی، همراه با کیفیت و اثربخشی کافی هستند، در حوزه آموزشی به طور عام و مؤسسات آموزش‌عالی به طور خاص، بیش از گذشته اهمیت یافته است - مسون1،2000؛ به نقل از سبحانی نژاد و افشار، . - 1387 به زعم مک نل - 2011 - 2 از آنجا که منابع محدود است، انتظارات برای نشان دادن نتایج عملکرد و بازده افزایش می‌یابد. در این زمینه هیرن3 و هلدورث - 2002 - بیان می‌دارند از آنجایی که کنترل‌های بیشتر بر امور مالی در بخش‌های دولتی به منظور دستیابی به انتظارات باالتر برای کیفیت و دسترس پذیری خدمات آموزشی صورت می‌گیرد، فشارها بر نقش دولت‌ها نتیجه داللت‌های مهم برای برای بذل توجه به ماهیت مدیریت و پاسخگویی در آموزش عالی است - ترزا اسپاله4،. - 2012 از این‌رو می‌توان گفت پاسخگویی مسأله‌ی مهمی محسوب می‌شود.
برای پاسخگویی باید تالش کرد آنچه را که قرار است انجام شود، عملی شود و سعی شود تا انتظارات موجود را برآورده کرد - گولر، . - 1380بنابراین دانشگاه‌ها و دانشکده‌ها همواره تمرکز ویژه‌ای در طراحی و به کارگیری مکانیسم‌های تضمین کیفیت به منظور حصول اطمینان از دریافت با کیفی ت آموزش‌عالی توسط دانشجویان، داشته‌اند - هارمن5، . - 2000 از این‌رو توجه به حفظ و ارتقای کیفیت دانشگاه‌ها در ابعاد مختلف در کنار رشد کمی آن همواره یکی از دغدغه‌های اصلی در آموزش‌عالی بوده است - بیرامی و رحیمی‌راد، . - 1393 در این راستا طی ده سال گذشته بر سر راه دانشگاه‌های ایران مسائل و مشکالت متعددی وجود داشته که منجر به پایین آمدن سطح کیفیت آنها شده است به طوری‌که عمده ترین مشخصه آموزش عالی سیر نزولی شاخص‌های کیفی اعالم شده است - محمدی، فتح آبادی، یادگارزاده، میرزا محمدی و پرند، . - 1391
در این زمینه فراستخواه - 1391 - نیز از جمله مشکالت آموزش عالی در ایران را مدرک‌گرایی به عنوان نتیجه‌ی دولت ساالری و نظام متمرکز و سنتی موجود و عدم کارکرد مناسب دانشگاه‌ها می‌داند. چنانچه دی - 2006 - 6 در پژوهش خود بیان می‌دارد که عملکرد آموزش عالی به چگونگی مدیریت هیأت اجرایی کشور برای توازن میان استقالل و پاسخگویی در محیط میان رهبران موسسات و ایالت بستگی دارد. بی تردید رشد و توسعه در آموزش‌عالی در گرو حل مشکالت آنها در ابعاد مختلف خواهد بود و دستیابی به اهداف در آموزش‌عالی مستلزم شناسایی، کنترل و رفع موانع و مشکالتی است که ممکن است اجرای مطلوب فرآیندهای آموزشی را تحت تأثیر خود قرار دهد - خلیفه و رضوی، . - 1391
به زعم دویل - 2006 - 7 دغدغه کیفیت از طریق یک نظام نظارت و ارزیابی معتبر و دقیق، به اطمینان و آسودگی خاطر سیاست‌گذاران و مدیران ختم می‌شود - شالل‌وند،. - 1391 ارزیابی به عنوان مؤلفه اصلی نظارت، این فرصت را می‌دهد که بتوان مشکالت را شناسائی کرد و عمل صحیح را قبل از اینکه مشکالت بزرگ شود، انجام داد - کوینگ8، . - 2000 لذا وجود یک سیستم نظارت و ارزیابی در آموزش عالی با توجه به ویژگی‌ها و شرایط و زمینه خاص این سیستم در جهت آگاهی از وضعیت موجود، چالش‌ها و مشکالت آن و کمک به بهبود و ارتقاء کیفیت آموزش عالی ضروری است. از این رودر اغلب کشورها ارزیابی کیفیت آموزش عالی به عنوان یکی از دغدغه‌های اصلی دولت‌ها بوده است.
بنابراین با توجه به نقش اساسی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی دولتی در برآورده کردن نیازهای جامعه و لزوم پاسخگویی متوازن به نیازهای ذی نفعان به عنوان امری مهم در زیرنظام‌های مذکور، در چنین شرایطی که تقاضا برای شفافیت و پاسخگویی روز به روز بیشتر و بیشتر می‌شود، ضرورت دارد چالش‌ها و مشکالت این زیرنظام‌ها از طریق سیستم‌های نظارت و ارزیابی به عنوان یکی از نیازهای اجتناب‌ناپذیر در یک نظام کارآمد و خدمتگزار شناسایی و مورد بررسی قرار گیرد. بر این اساس اکنون بعد از گذشت بیش از ده دوره از آغاز به کار هیأت‌های نظارت، ارزیابی و تضمین کیفیت استانی این ضرورت احساس می‌شود که با توجه به تجارب کسب شده در طول بازدیدهای صورت گرفته چالش‌های شناسایی شده و انواع مشکالتدانشگاهای مورد بازدید، تحلیل و ارائه گردد.
لذا با توجه به خأل اطالعاتی موجود در این زمینه در مقاله‌ی حاضر بخشی از چالش‌ها و مشکالت احصاء شده دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی دولتی - دانشگاه دولتی، دانشگاه فرهنگیان و واحدها و مراکز دانشگاه پیام نور - درسطح استان خراسان رضوی به جهت جلوگیری از زیان‌هایی چون اتالف منابع و همچنین بهبود و ارتقاء کیفیت در آموزش عالی ارائه می‌گردد تا بدین ترتیب از طریق نتایج این پژوهش بتوان به چالش‌های موجود در زیرنظام‌های مذکور در سطح استان نائل‌آمده و از طریق چاره اندیشی برای شناسایی راهکارها و عوامل تسهیل بخش آن در ابعاد مختلف ساختاری، برنامه‌ای و قانونی و اعمال اصالحات الزم، به مدیران و مسؤوالن واحدها و مراکز دانشگاهی، دست‌اندرکاران نظارت و ارزیابی سطح استان، وزارت عتف و سایر نهادهای فرابخشی در جهت ارتقاء کیفیت نهادهای مذکور و تضمین آن کمک الزم را فراهم آورد.
بنابراین پژوهش حاضر در پی پاسخگویی به این سؤاالت است که -1 چالش‌ها و مشکالت تضمین کیفیت دانشگاه‌های دولتی استان خراسان رضوی و راهکارها وعوامل تسهیل بخش آن چیست؟ -2 چالش‌ها و مشکالت تضمین کیفیت دانشگاه‌های فرهنگیان استان خراسان رضوی و راهکارها وعوامل تسهیل بخش آن چیست؟ -3 چالش‌ها ومشکالت تضمین کیفیت واحدها و مراکز دانشگاه پیام نور سطح استان خراسان رضوی و همچنین راهکارها وعوامل تسهیل بخش آن کدام است؟
مبانینظری
کیفیت در آموزش عالی
دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی به عنوان اصلی ترین نهاد توسعه دهنده منابع انسانی متخصص، در مسیر دستیابی به توسعه پایدار مبتنی بر مالحظات جهانی شدن، نقش حساسی را بر عهده دارد - آراسته، سبحانی نژاد و همایی، - 1387 در این راستا آموزش عالی به عنوان عامل اصلی و زمینه ساز تحقق سیاست های توسعه‌ی کشور، زمانی می‌تواند به وظایف، اهداف و کارکردهای خود جامعه عمل بپوشاند که ازکارایی، اثربخشی و کیفیت الزم برخوردار باشد - محمدی اقدم، . - 1386 از این رو کیفیت در حوزه‌ی آموزش عالی مورد توجه اکثر کشورهاقرار گرفته است. مفهوم کیفیت در حوزه‌ی آموزش عالی مفهومی پیچیده و مشکل است و تعریفی که مورد توافق همگان قرار گیرد، درباره آن وجود ندارد - هوستن1، . - 2007 به زعم بازرگان - 1389 - کیفیت نظام آموزشی را بر اساس مدل اجرایی مدیریت كیفیت جامع می‌توان با استفاده از الگوی عناصر - عوامل تشکیل دهنده نظام - سازمانی ارزشیابی کرد، یعنی چنانچه عناصر آموزشی را - درونداد، فرآیند، محصول، برونداد و پیامد - در نظر بگیریم می‌توان بر اساس هر یک از آنها کیفیت را تعریف کرد:
الف - کیفیت دروندادها: عبارت است از میزان تطابق دروندادهای نظام - فراگیران، مدرسان، برنامه درسی و. - با استانداردهای از قبل تعیین شده یا هدف‌ها - انتظارات - ،
ب - کیفیت فرآیند: عبارت است از میزان رضایت‌بخشی فرآیندهای یاددهی- یادگیری و سایر فرآیندها - ساختی- سازمانی و فرآیند پشتیبانی
- ، ج - کیفیت محصول: عبارت است از اینکه تا چه اندازه نتایج نظام آموزشی در مقایسه با استانداردهای از قبل تعیین شده یا هدف‌ها و انتظارات رضایت بخش هستند و د - کیفیت پیامدها: عبارت از اینکه وضعیت اشتغال به کار دانش آموختگان تا چه اندازه رضایت بخش است. دراین زمینه قورچیان - 1373 - نگرش‌های عمومی در ارتباط با کیفیت در نظام آموزش‌عالی را شامل چهار نگرش زیر می‌داند:
الف - نگرش کیفیت تعالی‌مدار: قضاوت در خصوص کیفیت بر اساس اعتلای درونی، ذاتی و ارزش‌های عالی و الهی صورت می‌گیرد. این نگرش کیفیت در آموزش‌عالی آرمانی محسوب می‌شود، ب - نگرش کیفیت تولیدمدار: قضاوت در خصوص کیفیت بر اساس میزان نتایج بروندادی آموزش‌عالی - مثلا تعداد فارغ التحصیالن یک دانشگاه - می‌باشد. با توجه به عدم فرآیند مؤلفه‌های فرآیند نظام دانشگاهی و کمی‌نگری،این نوع نگرش کیفیت در آموزش‌عالی، کارایی واقعی را بیان نمی‌کند،
ج - نگرش کیفیت مصرف‌مدار: مؤلفه‌های سنجش این نوع کیفیت دیدگاه‌های استفاده‌کنندگان آن و میزان مناسب بودن خدمات برای آن می باشد مانند نظر استفاده کنندگان - دانشجویان و استادان - نسبت به خدماتی که دانشگاه عرضه می‌دارد. د - نگرش کیفیت استانداردمدار: در این نوع نگرش، نیاز به تدوین به تدوین یک دسته معیارها و استانداردهای مطروحه از سوی متخصصان درباره‌ی امور ارزیابی کیفی، مالک و معیار عمل است و هرگونه انحراف از آن استانداردهای وضع شده به معنای کاهش کیفیت تلقی می‌شود. همچنین هاروی2 و گرین - 2006 - به طور کلی پنج رویکرد برای شناسائی و تعریف کیفیت در ارتباط با آموزش‌عالی ارائه دادند که شامل:
-1 دیدگاه استثنائی: در این دیدگاه کیفیت اشاره به چیزی مشخص و ویژه دارد؛ -2 دیدگاه کمال یا قوام کیفیت: کیفیت در این دیدگاه زمانی به دست خواهد آمد که بتوان به یک سطح ثبات و استحکام دست یافت؛ -3 دیدگاه تناسب با اهداف: کیفیت در این دیدگاه قضاوت درباره متناسب بودن محصول یا خدمات با هدف است؛ -4 دیدگاه ارزش افزوده: در این رویکرد کیفیت به معنای کسب محصوالت با کیفیت و هزینه کمتر یا نتیجه بهتر با هزینه یکسان می‌باشد؛ -5 کیفیت به عنوان تغییر و دگرگونی: این دیدگاه کیفیت را به عنوان تغییر از یک وضعیت به وضعیت دیگر می‌بیند - هاروی و گرین، . - 2006 بنابراین کیفیت یک مفهوم نسبی است278 چرا که گروه‌های ذینفع مختلف یا سهامداران در آموزش‌عالی دارای اولویت‌های مختلفی هستند و به امور متفاوتی توجه دارند. به طور کلی
