بخشی از مقاله
چکیده
امروزه گردشگری یکی از مهمترین ابعاد صنعت در جهان می باشد. یکی از مهمترین موضوعات در زمینه گردشگری توجه به امر پایداری زیست محیطی می باشد، که در قالب گردشگری سبز مطرح می شود. شهر مشهد به دلیل وجود حرم امام رضا - ع - سالانه گردشگران بسیاری را جذب می کند. با توجه به ترسیم چشم انداز شهر توسط شهرداری در افق 1404 مشهد شهری زیارتی-سیاحتی و مذهبی در سطح جهانی می باشد. مراکز سیاحتی متعددی در داخل و خارج شهر وجود دارند که مهمترین آنها ییلاقات طرقبه و شاندیز می باشند.
در این میان بخش هایی از شهر که پیوند دهنده مرکز زیارتی شهر با این ییلاقات هستند نیز به سبب موقعیت مورد توجه قرار می گیرند. بخش غربی منطقه نه مشهد یکی از این مفصل های مهم می باشد که پتانسیل های بسیاری از جنبه گردشگری سبز دارد. این محدوده به عنوان دروازه ورودی غربی مشهد و قرارگیری در جهت توسعه شهر بسیار حائز اهمیت است. لذا هدف این مطالعه شناسایی ابعاد و عوامل تاثیرگذار در پایداری زیست محیطی در بخش غربی منطقه نه و استفاده از آنها در راستای توسعه گردشگری پایدار و سبز در قالب ارائه یک طرح راهبردی است . برای نیل به این هدف، وضع موجود محدوده با استفاده از تکنیک سوات - - SWOT تحلیل گردید.
سپس چشم انداز توسعه گردشگری پایدار و سبز محدوده و اهداف عملیاتی آن تدوین شدند. پس از آن، با استفاده از روش برنامه ریزی راهبردی، راهبردهای نیل به توسعه گردشگری سبز و پایدار ارائه گردیدند و با کمک ماتریس داخلی- خارجی، وزن دهی اولیه شدند. در مرحله بعد، با توجه به راهبردها، گزینه های طرح راهبردی محدوده تدوین گردیدند. سپس با تکنیک تحلیل سلسله مراتبی - AHP - و با استفاده از نرم افزار Expert Choice، طرح راهبردی بهینه از میان سایر گزینه ها انتخاب شد.
مقدمه
گردشگری یکی از ارکان اصلی صنعت در جهان می باشد.تاثیرات این صنعت در قالب اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی و محیطی بر جوامع مشاهده می شود. به علت تمرکز جوامع بر منافع اقتصادی که همراه با توسعه گردشگری حاصل می شود، آثار نامطلوبی که در زمینه فرهنگی ، اجتماعی و محیطی پدیدار می شود ، نادیده گرفته می شود. آنچه که بیش ار بقیه آثار نامطلوب مورد توجه می باشد از بین رفتن محیط های بکر و طبیعی شهرها می باشد.به همین علت گردشگری سبز برای رسیدگی به آثار نامطلوب وارد شده توسط گردشگری محیطی مورد توجه قرار می گیرد. - حسن زاده ،ص - .44 درصورتی که پیامدهای زیان بار ناشی از گردشگری در محیط زیست مورد بی توجهی قرار گیرد با از بین رفتن محیط طبیعی مواجه می شویم.
مبانی نظری
گردشگری
در این جا به ارائه تعریف گردشگری که از طرف سازمان ملل، بر اساس پیشنهاد کنفرانس بین المللی حمل و نقل و گردشگری آن سازمان در رم، به تصویب رسیده می پردازیم. "گردشگر کسی است که به منظور تفریح، بازدید از نقاط دیدنی، معالجه، تجارت، ورزش یا زیارت، به جایی غیر از مکانی که در آن اقامت دارد سفر میکند، مشروط براین که حداقل مدت اقامت او از 24 ساعت کمتر و از شش ماه بیشتر نباشد.گردشگری عبارت است از گذران اختیاری مدتی از اوقات فراغت خود در مکانی غیر از محل سکونت دائمی به قصد بهره برداری از لذت های گردشگری" - هدایتی مقدم ، صیدایی ، 1389 ، ص . . - 99
اهمیت گردشگری
به طور کلی صنعت توریسم از دو جهت دارای اهمیت است: اولاً موجب آشنایی مردم با دیگر فرهنگ ها، نژادها، اقوام، سرزمین ها، گویش ها و ... می شودثانیاً. از نظر اقتصادی یکی از منابع مهم درآمد و ارز و نیز ایجاد اشتغال محسوب می شود که امروزه جنبه اقتصادی آن بیشتر مورد توجه قرار گرفته است.گردشگری در بسیاری از کشورهای بزرگ و کوچک جهان، از بزرگترین و سودآورترین صنایع آن کشورها است.آمار نشان میدهد 11 درصد نیروی کار در کشورهای توسعه یافته در بخش توریسم فعال بوده و سالانه 30 تا 40 میلیارد دلار در آمد از این راه نصیب این کشورها میشود. جهانگردی یکی از مطمئنترین، پاک ترین و ارزان ترین منابع کسب درآمد ارزی است . - هدایتی مقدم ، صیدایی 1389 ، ص . - 100
گردشگری سبز
در این نوشتار گردشگری سبز ، که یک جزء مهم از گردشگری پایدار محسوب می شود، به این ترتیب تعریف شده : "سفر به مکان هایی که جاذبه اصلی شان را پوشش گیاهی، پوشش جانوری و میراث فرهنگی آنها تشکیل می دهد ". - حسینی ، 1392 ص . - 158 سپس این تعریف بسط داده می شود تا جایی که مسافرت ها و گردش های سازگار با محیط زیست را، به مکا ن هایی که تأثیرات آب و هوایی به حداقل رسیده، و با هدف پاس داشتن و حفظ کردن منابع طبیعی و تطبیق دادن برنامه ها با متن و زمینه منابع آسیب پذیر شامل شود.
مطلب حائز اهمیت در گردشگری سبز این است که مسافرت هایی تشویق و ترغیب شوند که به پشتیبانی و حمایت از جنبه های طبیعی و فرهنگی کمک می کنند - Lee et al ., 2016 - و در ضمن تنوع فرهنگی و منابع شهری را هم محافظت کرده و ارج می نهند. گردشگری سبز به عنوان فعالیت های گردشگری دوستانه سازگار با محیط زیست به همراه معانی و مفاهیم مختلف معنی می شود. - Furqan ، . - 2010 به عقیده Joppe و Dodds مفهوم گردشگری سبز را می توان به چهار مؤلفه تقسیم کرد:
-1مسئولیت زیست محیطی - محافظت، نگهداری، و ارتقاء طبیعت و محیط فیزیکی به منظور تضمین سلامت بلندمدت اکوسیستم حمایت کننده حیات .
-2 دوام و بقای اقتصاد محلی - حمایت از اقتصاد، کسب و کار، و جوامع محلی به منظور تضمین بقا و پایداری اقتصادی.
-3 تنوع فرهنگی -پاس داشتن و ارج نهادن به فرهنگ ها و تنوع فرهنگی به منظور تضمین رفاه و سلامت مستمر فرهنگ های محلی یا میزبان.
-4 غنای تجربی - فراهم آوردن تجربیات رضایت بخش و پرمایه از طریق مشارکتشخصیِ فعال و معنی دار با طبیعت، افراد، مکان ها و فرهنگ ها. - حسینی ، 1392 ، ص. - 158 گردشگری سبز بهترین روش برای توسعه ارتباط بین محیط زیست طبیعی و اجتماعی است .به عبارت دیگر، افزایش توجه به اثرات زیانباری که برخی از انواع گردشگری در محیط زیست ایجاد می کند، سبب شکل گیری نوع خاصی از گردشگری به نام گردشگری سبز شده است.
- حسن زاده، ص . - 43 با توجه به ضرورت توسعه گردشگری سبز همراه با گردشگری زیارتی به منظور نیل به توسعه و گردشگری پایدار در شهر مشهد، هدف این مطالعه شناسایی ابعاد و عوامل تاثیرگذار در پایداری زیست محیطی در بخش غربی منطقه نه و استفاده از آنها در راستای توسعه گردشگری پایدار و سبز در قالب ارائه یک طرح راهبردی است. برای نیل به این هدف، وضع موجود محدوده با استفاده از تکنیک سوات - - SWOT تحلیل گردید.
سپس چشم انداز توسعه گردشگری پایدار و سبز محدوده و اهداف عملیاتی آن تدوین شدند. پس از آن، با استفاده از روش برنامه ریزی راهبردی، راهبردهای نیل به توسعه گردشگری سبز و پایدار ارائه گردیدند و با کمک ماتریس داخلی- خارجی، وزن دهی اولیه شدند. در مرحله بعد، با توجه به راهبردها، گزینه های طرح راهبردی محدوده تدوین گردیدند. سپس با تکنیک تحلیل سلسله مراتبی - AHP - و با استفاده از نرم افزار Expert Choice، طرح راهبردی بهینه از میان سایر گزینه ها انتخاب شد.
نمونه موردی
انتخاب محدوده مورد مطالعه
محدوده مورد مطالعه بخش غربی منطقه 9 شهر مشهد را شامل می شود و به طور دقیق در حصر میان چهار محور شامل بزرگراه وکیل آباد - شمال - ، خیابان هفت تیر - شرق - ، محدوده نه دره - جنوب - و ابتدای دوراهی طرقبه و شاندیز - غرب - می باشد. یکی از مهترین دلایل انتخاب این محدوده قرارگیری آن در جهت توسعه شهر می باشد. از دیگر دلایل همجواری این محدوده با مراکز ییلاقی - تفریحی طرقبه و شاندیز است. محدوده مورد مطالعه همچون مفصلی مهم می باشد که مرکز زیارتی شهر را به ییلاقات پیوند می دهد و همچنین وجود ارتفاعات و اراضی بایر و سبز بسیاری - در جهت استفاده برای توسعه سبز - در حاشیه این محدوده وجود دارد که می توانند در راستای اهداف این پژوهش مورد بررسی قرار گیرند.
علاوه بر این، سازگاری و هماهنگی پیشنهادات اسناد فرادست با هدف مطالعه برای منطقه نه مورد بررسی قرار گرفت. بدین منظور در آغاز طرح های جامع و تفصیلی فرادست را مطالعه کرده و پیشنهادات و تصمیم گیری ها در مورد حوزه مطالعاتی را استخراج شدند. سپس این مطالعات جمع بندی گردیدند. طرح های مورد مطالعه متناسب با تحقیق عبارتند از : طرح تفصیلی خازنی - - 1350، طرح جامع مهرازان - 1372 - ، طرح جامع فرنهاد - - 1388 و طرح تفصیلی حوزه جنوب غرب . - 1390 - براساس جمع بندی چهار طرح می توان گفت که تمامی طرح های مذکور این حوزه را دارای پتانسیل های فراوان دیده و امکان جذب خانوارهایی با گروه درآمدی متوسط و بالا را پیش بینی کرده اند.همچنین روند توسعه آتی شهر را در این بخش از شهر یعنی غرب و جنوب غربی می دانند.
از دیگر مواردی که هر چهار طرح در آن دید مشترکی دارند پیشنهاد فضاهای تفریحی و گردشگری به دلیل همجواری با ییلاقات طرقبه-شاندیز می باشد.و در نهایت افزایش فضاهای شهری مطلوب، حفظ ارزش های محیط طبیعی، حفظ دید و منظر و تراکم کم مسکونی از جمله پیشنهادات مشترک این طرح ها می باشد. با توجه به جمع بندی اسناد فرادست، توسعه گردشگری سبز در محدوده مورد مطالعه کاملا هماهنگ و در راستای اهداف اسناد فرادست برای محدوده می باشد.
