بخشی از مقاله
چکیده
یکی از عواملی که می تواند پروژه های بزرگ بزرگ را از لحاظ اقتصادی، مقرون به صرفه کند، مدیریت اثربخش ریسک و فاکتورهای آن می باشد. پروژه های سدسازی با صرف زمان و هزینه های زیاد و شرایط مکانی پیچیده دارای ریسک بیشتری نسبت به سایر پروژه های عمرانی می باشند. این تحقیق به تعیین اهمیت ریسک ها و رتبه بندی آنها در پروژه های سدسازی و سپس اولویت بندی پروژه های مختلف براساس ریسک ها، با استفاده از روش دلفی و TOPSIS می پردازد.
برای ارزیابی ریسک پروژه ها لازم است ابتدا پارامترهای ریسک در پروژه ها مشخص و اولویت بندی شوند و سپس با روش TOPSIS رتبه فاکتورهای ریسک تعیین و تاثیر آنها بر پروژه های مورد نظر محاسبه می شود. نتایج این تحقیق نشان می دهد که با اولویت بندی معیارها، محاسبه وزن نسبی هر معیار و ارزیابی پارامترهای ریسک در مجموع، به راحتی می توان کم ریسک ترین پروژه را انتخاب و اجرا نمود.
کلید واژهها: پروژه، سد سازی، ارزیابی، ریسک، TOPSIS، مدیریت
-1 مقدمه
انجمن بیمه و ریسک آمریکا، ریسک را عدم اطمینان از پیامد حادثه ای که دو احتمال یا بیشتر دارد تعریف نموده است - اوتریل، . - 1989 در مسائل اقتصاد مهندسی، ریسک مربوط به حالتی است که یک فرایند مالی آنطور که پیش بینی شده بود رفتار نکند - اسکونژاد، . - 1389 علاوه بر این ها ریسک ها به دو دسته ریسک های عمومی و ریسک های مربوط به پروژه نیز تقسیم می شوند که در مدل سازی های مختلف ریسک به شکل قابل ملاحظه ای مورد استفاده قرار می گیرند - دیکمن و همکاران، . - 2007
با توجه به کمبود منابع آبی در کشور ایران و لزوم استفاده بهینه از آبهای سطحی جهت امور شرب، کشاورزی، صنعت و نیز اهمیت تولید برق از طریق نیروگاه های برق-آبی سرمایه گذاری های عمده ای در بخش سدسازی انجام گرفته است - شول، فتحی زاده، . - 1388 از این رو تعریف پارامترهایی که در ارزیابی ریسک بکار می روند بسته به نوع پروژه و محیط قابل اجرای آن، متفاوت خواهد بود. برای تعیین پارامترهای ریسک، نیاز به دانش عمیق در مورد سازمان و پروژه، بازاری که سازمان در آن فعالیت دارد، بستر حقوقی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی آن سازمان و نیز اطلاعات درست از اهداف استراتژیک و عملیاتی سازمان، خواهد بود - سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور- وزارت نیرو، . - 1370
در این مقاله برای ارزیابی ریسک اجرای پروژه های سدسازی، ابتدا پارامترهای ریسک را برای این پروژه ها، مشخص می کنیم و سپس پارامترهای تعیین شده که به عنوان شاخص درنظر گرفته می شوند را براساس روش دلفی؛ که جمع آوری نظرات افراد خبره می باشد؛ اولویت بندی می کنیم - احمدی، . - 1388 در مرحله بعدی با استفاده از روش 1TOPSIS پنج سد بوسیله پارامترهای تعریف و اولویت بندی شده مورد ارزیابی قرار می گیرد. - مومنی، . - 1385 نتایج حاصل از محاسبات براساس روش TOPSIS، کم ریسک ترین پروژه ها برای اجرا را مشخص خواهد نمود.
-1 بیان مسئله
پروژه های سدسازی، به علت استراتژیک بودن تامین آب، پروژه هایی بسیار مهم و در عین حال پرهزینه ای برای هر کشوری می باشند. با توجه به محدودیت بودجه های عمرانی و تعهداتی که ناشی از اجرای پروژه های سدسازی می شود، ضروری است مطالعات ریسک این پروژه ها جهت شناسایی، اولویت بندی و ارزیابی ریسک ها صورت گیرد. در واقع اولویت بندی این پروژه ها و اجرای آنها با توجه به مطالعات ریسک، باعث بهره برداری بهینه از منابع محدود مالی و دستیابی به بهره وری بالاتر خواهد شد.
عدم انتخاب صحیح پروژه های سدسازی برای اجرا، با توجه به پارامترهای ریسک آنها، باعث اتلاف سرمایه و منابع و نیز عدم دستیابی به اهداف تبیین شده پروژه خواهد شد.در قالب برنامه های تدوین شده برای بخش آب، طرح های آبرسانی به شهرها و روستاها، مهار سیلاب ها، جلوگیری از خروج آبهای مرزی، تامین آب شرب، کشاورزی، صنعت و ... به عنوان اهداف کلان اجرای سدها تعریف می شوند - سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور- وزارت نیرو، . - 1370 برای دستیابی به این اهداف لازم است برنامه ریزی دقیق و مدونی انجام گیرد که اینکار با تعریف انواع پروژه ها و زیرپروژه ها صورت می پذیرد.
در این مقاله هدف، ارزیابی ریسک در پروژه های سدسازی، جهت صرفه جویی های اقتصادی، استفاده بهینه از منابع، بالا بردن بهره وری و داشتن نتایج موثرتر می باشد.در ادامه این تحقیق در بخش سوم به تحقیقات انجام شده در این زمینه اشاره خواهد شد. در بخش چهارم به معرفی پروژه و پارامترهای مورد استفاده در آن پرداخته می شود. سپس در بخش پنجم، شرح مختصری درباره روش استفاده شده و نتایج محاسبات، در این مقاله ارائه خواهد شد. در بخش پایانی به بحث و نتیجه گیری درباره روش و نتایج اشاره می شود.
-2 پیشینه تحقیق
با توجه به اینکه موفقیت شرکت های پروژه محور، به شکل قابل ملاحظه ای وابسته به ارزیابی و مدیریت ریسکها می باشد، در دهه های اخیر مقوله ارزیابی ریسک در پروژه ها، با متدولوژی های مختلف، رشد چشمگیری داشته است - اطمینانمقدم، . - 1384 ارزیابی و مدیریت موفق ریسکها نیازمند شناسایی ریسک و ساخت مدل ریسک برای ارزیابی بزرگی آن است - بالوی، پرایس، - 2003، که در ادامه مطلب به برخی تحقیقات مرتبط با آنها اشاره شده است.شول و فتحی زاده - 1388 - با شناخت منابع ریسک و عدم اطمینان در پروژه های سدسازی و بررسی و ارزیابی این منابع، به تعیین مهمترین و اثرگذارترین آنها در پروژه می پردازند.
برای این ارزیابی از تکنیک تحلیل فاکتوری - AHP - استفاده شده است. نتایج حاصل از این ارزیابی برای 5 پروژه سدسازی، جهت تعیین اهمیت منابع گوناگون ریسک در آنها حاکی از آن است که 35 زیر فاکتور ریسکی می تواند در 4 فاکتور ریسکی متمایز گروه بندی شوند. ابزار اندازه گیری خاص نشان می دهد 9 فاکتور بحرانی ریسک تحت آزمایش های قبلیت اعتماد، ساخت و ساز و اعتبار افتراقی قرار گرفته اند. رجبی و همکاران - 1387 - برای تدوین یک مدل جامع برای ارزیابی فاکتورهای حیاتی در عملکرد اجرایی پروژه طالقان، ابتدا منابع معتبر موجود در این زمینه را مورد بررسی قرار داده و فاکتورهای حیاتی را تعیین کردند.
سپس با تعریف »تعیین عوامل حیاتی در موفقیت طرح سد و نیروگاه طالقان« به عنوان سطح هدف، در سطوح بعدی فاکتورهای مرتبط با هریک از این گروه ها را با توجه به شرایط اجرایی پروژه سد و نیروگاه مذکور قرار دادند. برای جلوگیری از افزایش تعداد فاکتورها، فاکتورهای مرتبط را باهم ادغام نمودند. در این مقاله برای ارزیابی سه معیار اصلی مثلث طلایی - هزینه،زمان و کیفیت - به عنوان معیارهای موفقیت پروژه درنظر گرفته شد. داده های حاصل از پرسشنامه ها با استفاده از ترکیب نرم افزار Expert Choice و Excel مورد تجزیه و تحلیل و ارزیابی قرار گرفت و با استفاده از آنالیز سلسله مراتبی نظرات کارشناسان تجمیع گردید.
شمسایی و رزم آرا - 1388 - ضمن بررسی ریسکهای مختلف بوجود آمده در پروژههای سدسازی، مزایای تلفیق تکنیکهای مدیریت ریسک و مهندسی ارزش را ارائه نموده اند. در این تحقیق از مهندسی ارزش و مدیریت ریسک به عنوان دو جزء جدایی ناپذیر از یکدیگر نامبرده شده است و با تلفیق مدیریت ریسک و مهندسی ارزش، تا حد امکان راهکاری برای جلوگیری از بروز ریسکها ارائه می نماید. در نهایت می توان با به حداقل رساندن تاثیرات آنها، دوره های زمانی و هزینه های اجرایی این پروژه ها را تا میران زیادی کاهش داده و به سطح قابل قبولی رساند.
ولایتی و همکاران - 1384 - در تحقیقی تحت عنوان اهمیت مدیریت ریسک سیلاب در برنامه ریزی روستایی، به شناسایی عوامل ریسک سیلاب در حوضه آبریز کارده پرداخته و مدلی را برای مدیریت ریسک سیلاب برای این حوضه ارائه نموده اند. دراین تحقیق ریسک سیلاب های جریان یافته در حوضه مذکور با استفاده از سه مدل آماری شامل توابع توزیع احتمال، مدل رگرسیونی و مدل سری زمانی ARIMA مدلسازی شده است. نتایج حاصل از آزمون مدلهای بدست آمده نشان می دهد.
توابع توزیع احتمال، بخوبی قادر به مدلسازی ریسک سیلابهای حوضه نبودند؛ مدل رگرسیونی نیز به علت اینکه از یک روند کلی تبعیت می کند، جواب های قابل قبولی ارائه نمی کند؛ در نهایت مدلهای سری زمانی ARIMA از مراتب مختلف، مورد آزمون قرار گرفتند و در نتیجه مدل ARIMA - 1,2,3 - بهترین برازش آماری را ارائه نمود، که بصورت کاربردی و عملیاتی قابل استفاده برای حوضه های آبریز مشابه نیز می باشد.چینیان - 1387 - در مقاله خود به ارائه مدل جدید رتبه بندی فازی در فرایند مدیریت ریسک پروژه ها می پردازد.
مدل ارائه شده، بر مبنای داده های کیفی کارشناسان، مجموعه های فازی گسسته، تئوری رتیبه بندی در حالت گسسته و فرایند رتبه بندی سلسله مراتبی - AHP - است. در نهایت با استفاده از مدل پیشنهادی و استاندارد PMBOK به اولویت بندی بین ریسکهای شناسایی شده در پروژه سد دره سجین واقع در استان زنجان می پردازد.دری و حمزه ای - 1389 - با استفاده از تکنیک ANP به عنوان یکی از تکنیک های تصمیم گیری چند شاخصه به انتخاب یک راهبرد از بین چند راهبرد پاسخ مربوط به یک ریسک می پردازند. دراین پژوهش ابتدا اصلی ترین ریسک پروژه از طریق پرسشنامه تعیین شده است.
سپس استراتژی های پاسخ برای مهم ترین ریسک بحرانی، مشخص و درنهایت با کمک پژوهش های دیگر و تکنیک گروه اسمی، مدل تصمیم گیری تهیه و از طریق مقایسات زوجی، بهترین استراتژی برای مهمترین ریسک در پروژه توسعه میدان نفتی آزادگان شمالی انتخاب شده است.زارع و احمدی ناصری - 1387 - پروژه های عملی را با استفاده از AHP فازی مورد ارزیابی قرارداده اند. در این تحقیق ضمن اشاره به نقایص مربوط به ارزیابی به روش سنتی، چگونگی استفاده از روش AHP فازی جهت ارزیابی پروژه های عملی بررسی شده و پروژه های عملی را نسبت به هم و نسبت به معیارهای متعدد موجود مقایسه نموده است. نجفی و
