بخشی از مقاله
چکیده
قرآن کتابی مقدس است که از سوی خداوند متعال برای هدایت انسانها برقلب پیامبر - ص - نازل گشته است. این کتاب آسمانی برای سوالات همه مردم در همه دورانها جوابگو است و این جاودانگی و جامعیت قرآن در لسان اهل بیت علیهم السلام نیز مطرح شده است. همچنانکه امام باقر - ع - فرموده اند: خداوند تبارک و تعالی آنچه را که مردم تا روز قیامت به آن محتاج باشند، در کتابش آورده و برای پیامبرش بیان کرده است.
در روایت دیگر امام صادق - ع - قسم یاد کردند که هیچ گاه انسان در حسرت نخواهد بود که چرا فلان مطلب در قرآن وجود ندارد و در روایت دیگر امام رضا - ع - فرمودند که: فیه - القرآن - تفصیل کل شیء بین الحلال و الحرام و الحدود و الأحکام و جمیع ما یحتاج الیه کملا؛ یعنی تفصیل حلال و حرام و حدود و احکام و به طور کلّی آنچه انسان به آن محتاج است، در قرآن وجود دارد. از این رویات معلوم می شود که جامعیت قرآن در محدوده هدایت انسان ها است و از روایات معصومان - ع - نیز برداشت می شود که همهعلومِ موجود در قرآن در راستای هدایت انسان ها می باشد. در این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی، با استفاده از منابع کتابخانه ای به بررسی جامعیت قرآن کریم با تکیه بر روایات معصومان - ع - پرداخته خواهد شد.
مقدمه
بحث در موردجامعیّت قرآن، از زمانهای گذشته تا حال مورد توجهمفسّران و قرآن پژوهان بوده است و با توجه به تصریح قرآن در خصوص اصلجامعیّت، همگان آن را پذیرفته اند؛ گرچه درباره محدوده آن اختلاف کرده اندعدّه. ای قائل به جامعیت مطلق قرآن شده اند و نتیجه گرفته اند که در قرآن، تمام آنچه که می توان نوعی ادراک و فهم به آن پیدا نمود، وجود دارد؛ هرچند عقل و درک ما از شناختن آن قاصر است ؛ غزالی در»احیاءالعلوم« و »جواهر القرآن« - غزالی، ج1، ص - 298 - غزالی، ص - 18 ، زرکشی در»البرهان«و شماری دیگر این نظریه را پذیرفته اند؛ البته زرکشی، مراد از تمام علوم را اصولکلّی آنها می داند.
در بحث مطرح شده منظور از جامعیت این است که در آن از هیچ نکته و مسأله ای غفلت نشده است و همه چیز را در خود دارد و وقتی جامعیت قرآن می گوئیم مرادمان این است که هر آنچه مورد نیاز انسان است در قرآن هست چه نیازهای دینی و چه نیازهایی که وصف دینی ندارند. که از روایات ائمه اطهار هم همین مطلب برداشت می شود چنانکه امام رضا - علیهالسلام - فرمودند: فیه القرآن تفصیل کل شیء بین الحلال والحرام و الحدود و الأحکام و جمیع ما یحتاج الیه کملا - کلینی ، ج1، ص 199، ح - - 1 ابن بابویه ، ص773، ح - 1049تفصیل حلال و حرام و حدود و احکام و به طورکلّی آنچه انسان به آن محتاج است، در قرآن وجود دارد.همچنین در قرآن علوم متعددی مطرح شده است که همه آنها در راستای هدایت می باشد . در این تحقیق سعی بر آن است که جامعیت قرآن را اثبات و همچنین دلایل نقلی و عقلی جامعیت را بیان کنیم .
تعریف لغوی جامعیت
جامعیت در لغت به معنی فراگیری، وضع یا کیفیت جامع بودن می باشد. - صدری افشار، 1381 ش ، ج1،ص - 390 و در برخی دیگر از منابع به معنی »شمول و فراگیری« آمده است.سیّاح - ، 1382ش -
تعریف اصطلاحی
. 1 برخی در تعریف جامعیت گفته اند: منظور از جامعیت این است که در آن از هیچ نکته و مسأله ای غفلت نشده است و همه چیز را در خود دارد و وقتی جامعیت قرآن می گوئیم مرادمان این است که هر آنچه مورد نیاز انسان است در قرآن هست چه نیازهای دینی انسان و چه نیازهایی که وصف دینی ندارند. - سیوطی،1380 ش ، ج 2، ص ;393 بینات، ش 10، ص - 25
2. عده ای دیگر در تعریف جامعیت گفته اند: منظور از جامعیت جامع بودن در حوزه مسؤولیت دین است; یعنی آنچه را دین موظف به بیان آن بوده است را قرآن بیان کرده است. بنابراین مرادمان از جامعیت بیان امور غیر مرتبط با حوزه مسؤولیت دین نیست تا کسی انتظار بیان علوم و فنون مختلف را از قرآن داشته باشد . - ایازی ، 1383 ش، ص . - 201
3. بعضی از صاحب نظران نیز معتقدند: جامعیت قرآن به این معنی است که هر آنچه از متون وحیانی دیگر ناب و خالص بوده است و باقی بوده تا زمان بعثت نبی اسلام و یا تحریف شده است و در زمان وحی محمدی - - صلی الله علیه وآله - - نبوده است، در این متن وجود دارد، به بیان دیگر قرآن جامع معارف وحیانی است که در دیگر متون دینی بوده است . نتیجه آنکه جامعیت در اصطلاح به معنی فراگیری و شمول است، حال این شمول چه در عرصه آموزه های دینی باشد و چه توسعه داشته باشد و امور غیر دینی را نیز شامل بشود.
تمایز میان جامعیت قرآن و دین
یکی از بحث های بسیار حساس که بین اندیشمندان اسلامی مطرح بوده و هست ، موضوع جامعیت دین است . دانشمندان در این باره اظهار نظرهای مختلفی کرده اند ، برخی از آنها - عبد الکریم سروش ، خدمات و حسنات دین ، مجله کیان ، شماره 13 ، ص - 27، دین را جامع دانسته ، معتقدند این دین به نوبه خود تنها کامل است ؛ زیرا بین کامل و جامع بودن فرق است . اما عده بسیار از آنها ،بر این باورند که دین از جامعیت برخوردار است ، به عنوان نمونه می توان در این زمینه به استاد شهید مطهری - مطهری ،1357ش، ج2 ، ص 241-63 ؛ ج3، ص - 164 اشاره کرد .
روشن است که تمامی این بحث ها بر محور دین به معنای مجموعه ای مرکب از قرآن ، سنت و روایات و دیگر ملاک های اصولی در بین احکام می باشد ، ولی بحث در جامعیت قرآن تنها دایر مدار قرآن است . از این رو ، می توان گفت : بحث جامعیت قرآن از بحث جامعیت دین اخص می باشد ؛ زیرا ممکن است کسی به جامعیت دین قائل شود اما به جامعیت قرآن در بیان مسائل معتقد نباشد و آن را کافی و جامع در این رابطه نداند . نتیجه اینکه نباید دو بحث را با هم خلط کرد .
دیدگاه اندیشمندان دینی درباره جامعیت
اندیشمندان دینی در مورد جامعیت قرآن نظریات متفاوتی ارائه دادهاند که به اهم آنها اشاره مینماییم.
دیدگاه سیوطی و زرکشی
سیوطی پس از بر شمردن جمعی از علوم که از قرآن استنباط میگردد، مینویسد:... علوم دیگری را نیز در بر دارد، از جمله: طب، مناظره، هندسه، جبر و مقابله، نجوم و غیر اینها - سیوطی، ج4، ص - 33 غزالی در»احیاءالعلوم« و »جواهر القرآن - « غزالی،ج1، ص - - 298غزالی، فصل چهارم، ص - 18زرکشی در»البرهان - « زرکشی، 1410ق ، ج1، ص - 190 و شماری دیگر این نظریه را پذیرفتهاند؛ البته زرکشی، مراد از تمام علوم را اصولکلّی آنها میداند.
دیدگاه شاطبی
در مقابل دیدگاه اول، گروهی معتقدند اگر هم بحثی از علوم - غیر از علم دین - در قرآن آمده، فقط جنبه هدایتی و تربیتی آن مورد نظر بوده است. برای نمونه می توان از شاطبی و دکتر ذهبی - ذهبی، ج2، ص - 498 و علامه طباطبایی نام برد.
دیدگاه علامه طباطبایی
علامه طباطبایی می فرماید: چون قرآن کریم کتاب هدایت است و جز این، کاری ندارد، لذا ظاهرا مراد از کلّ» شیء « همه آن چیزهایی است که برگشتش به هدایت است، از معارف حقیقیه مربوط به مبدأ و معاد و اخلاق فاضله و شرایع الهیه و قصص و مواعظی که مردم در هدایت و راه یافتنشان به آن محتاجند؛ و قرآن، تبیان همه اینهاست - طباطبایی، 1386ش ، ج12، ص - 325
