بخشی از مقاله
چکیده
علم و عالم در شریعت مقدس اسلام از چنان جایگاه رفیعی برخوردار است که حدود یک چهارم آیات کتاب آسمانی قرآن به دعوت بحث حول این مهم پرداخته است. اینگونه خطابات عام قرآنی و بیانات عمیق و فطري روایات، همگی دال بر فراجنسیتی بودن حقیقت علم ودانش بوده و زن ومرد را مکلف به ارتقاي علمی میسازد. با ظهور و گسترش اسلام آنچنان تحول عظیم علمی فرهنگیایدر عرصه زنان به وجود آمد که ایشان را از حضیض جاهلیت به اوج عالمیت رساند.مسلم است که این تحول فرهنگی بی نظیرنیازمند پیگیري و استدامه جدي از سوي سیستم حکومت اسلامی است. سیره فردي و حکومتی علوي جلوه بی همتایی از اهمیت بخشی به دانش زنان، و تربیت و استفاده بهجا ازظرفیت علمی زنان در عرصههاي مختلف میباشد.
این نوشتار با روشی توصیفی تحلیلی به واکاوي اقوال و سیره عملی حضرت علی علیهالسلام در خصوص آموزش عالی زنان در سطوح مختلف پرداخته، اثبات میکند که در دیدگاه علوي نه تنها زنان از لحاظ قابلیت علمی و استعداد عقلی متفاوت و مادون نیستند بلکه حضرت علی علیهالسلام به رشد و شکوفایی علمی ایشان توجهی خاص داشتهاند.منش و سیره علوي براین اساس استوار است که علاوه بر آموزش جامع زنان خانواده، زنان جامعه را نیز در عرصههاي مختلف علمی-معرفتی توانمند سازد، و حسب مورد از این نیروي متعالی در ردههاي مختلف حکومتی استفاده نماید.
واژگان کلیدي:حضرت علی علیه السلام، زن، علم، آموزش عالی، فرهنگ
مقدمه
ظهور اسلام علاوه بر آنکه تحولی عظیم در جایگاه اجتماعی و حقوقی زنان پدید آورد، باعث ایجاد نقطه عطفی تاریخی در جایگاه فرهنگی آنان گشت. مقایسه میان تعداد انگشت شمار زنان فرهنگی عصر جاهلیت، با حجم عظیم آنان پس از ظهور اسلام به بهترین وجه عظمت این تحول را نشان میدهد. به طور کلی یکی از مهمترین مسائل تاریخ اسلام که پیوسته توجه بسیاري از دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان را به خود مشغول داشته است، رمز موفقیت پیامبر اسلام در تحول جامعه جاهلی به جامعه متعالی اسلامی در کوتاه ترین زمان ممکن است. همچنین این حرکت عظیم در مدتی نه چندان طولانی همه افقهاي دور را نیز درنوردید، و تمدنها و فرهنگهاي کهن و ریشهدار آن سوي جزیره العرب را نیز از شعاع خود بهره مند ساخت، و توانست در کمترین فرصت براي تقابل و رویارویی با آنها همت نماید، بیآنکه از راهکارهاي نارواي سیاست مداران و زورمندان روزگار سود جوید.
شیوه پیامبراکرمدر این تحول عظیم، انقلاب و دگرگونی فرهنگی بود. روشی که قرآن کریم درباره آن میفرماید : »إِنﱠ اللّه َلایغَیُرما بِقَوٍم حتﱠییغَیرُواْما بِأَنْفُسهِم - «رعد، - 11یعنی باتغییر و تبدیل در اراده انسانها میتوان جوامع را متحول ساخت؛ و این اراده زمانی دگرگون میشود که از اندیشهاي نو برخوردار شود. بنابراین تا زمانی که اندیشه و نگرش جامعهاي نسبت به آنچه در گذشته به آن پایبند بوده تغییر پیدا نکند، در آن جامعه تغییري پدیدار نمیشود.پایه دعوت رسول خدا صلی االله علیه و آله به دستورات الهی، استفاده از ابزار حکمت و اندرز درست، به شیوهاي پسندیده بود.1 این همان روشی است که امیرمؤمنان علی علیهالسلام نیز در دوره حکومت خود از آن استفاده کردند.
تبیین شرایط فرهنگی اجتماعی زنان در عصر علوي
نهضت فراگیر رسول خدا صلی االله علیه و آله با آن اهداف بسیار بلند در زمانی محدود تحقق نایافتنی بود و به تداوم و پیگیري نیاز داشت. حضرت نیز به خوبی بر این حقیقت آگاه بودند و لذا آن همه سفارش بر ادامه راه توسط امام معصوم، و زلال ساختن اندیشه جامعه با تمسک به قرآن و اهل بیت، براي حفظ همان نهضت انجام میگرفت. - مفید،1414ق، ص48؛ علامه حلی، 1411ق، ص 25، الطبرسی، 1417ق،ص - 322 دریغ که این امر حادث نشد.
در روزگاري که پیامبر اکرم خود در میان مسلمانان بودند،گویا مردم باور نمیکردند که روزي پیامبراز میانشان میروند و در مسائل اجتماعی و دینی از هدایتهاي ایشان محروم میشوند. به همین سبب در افعال و اقوال آن حضرت چندان دقت ننموده و سرانجام پس از رحلت حضرت، درباره بسیاري از مسایل اختلاف کردند.از سویی با قطع شدن رابطه آنها با اهل بیت عصمت و طهارت و وارثان حقیقت حکومت، در همه مسایل اصلی و فرعی دین فرو ماندند.مسلم است که مسایل و فروعات مربوط به حوزه زنان نیز از این قاعده کلی مستثنی نیست.
همه اینها درحالی بود که هر روز دامنه حکومت اسلامی گستردهتر شده، و فوج فوج به جمعیت مسلمانان افزوده میس گردید؛ و روابط اجتماعی پیچیدهتر و نیازمنديها بیشتر میشد. رسول خدا صلی االله علیه و آله خود فرموده بودند: »زمانی بر امت من فرامیرسد که از قرآن فقط نامی و از اسلام فقط اسمی برجاي میماند و مسلمانان دورترین افراد از قرآن میگردند. - «صدوق، 1385ق، ص 301 ؛ مجلسی،1403ق، ج 52 ص - 190 با استنا به شواهد مسلم تاریخی - ابن أبی الحدید1404ق،ج 1، ص 219؛ الطبرى، بی تا، ج 2 ، ص 458و مجلسی، 1403ق، ج 28 ، ص - 335 به دست میآید که پس از پیامبر، جاهلیت نخستین بازگشتی دوباره نمود و با فاصله گرفتن جامعه از ارزشهاي اسلامی و بازگشت تدریجی سنن جاهلی، نمودهاي دیگر آن نیز پدیدار گشت. از جمله این نمودها، تحقیر و خوارداشت زن بود.
لذا وقتی علی علیهالسلام به خلافت نشست در نخستین خطبه خود از متروك شدن ارزشهاي اسلامی و بازگشت جاهلیت پیشین یاد کردند. - الرضی، 1378ق، خطبه - 16بازگشت جاهلیت در تمامی ابعاد زندگی مسلمانان تأثیر خود را بر جاي گذاشت. انحطاط منزلت زن در خانواده و جامعه در اثر اختلال در روند تعمیق فرهنگ اسلامی بعد از پیامبر از جمله پی آمدهاي آن بود. بر این اساس زمانی که حضرت علی علیهالسلام به حکومت رسیدند، در پی انقلابی دیگر با همان مبانی و اصول و شیوهاي برآمدند که پیامبردر تحقق انقلاب فرهنگیشان از آن بهره جسته بودند.بدین منظور در همه زمینهها و عرصهها بدون هیچ کم و کاستی بر مبناي طرح رسول خداگام پیش نهادند، تا تمدن بنیان گذاشته آن حضرت را به مثابه تمدنی برتر به سراسر جهانیان بنمایانند، و مکتب و فرهنگی ماندگار به یادگار گذارند که هیچگاه دستخوش تغییر و تحولات سیاسی قرار نگیرد .
آنچه براي آن حضرت در فرصت چند ساله خلافت مهم بود، حضور عالمانه و جدي در صحنه فرهنگی بود. بدین سان کوفه انتخاب شد، و حضرت کوشیدند تا اندکی از معارف و اسرار به یادگار مانده از پیامبررا که تاکنون زمینه انتشار آن پدید نیامده بود، براي افراد لایق بیان کنند؛ و چهره حقیقی دین را که در طول این مدت بر اثر جهالتها و عنادها در پشت پرده ابهام مانده بود، بنمایانند؛ تابیداردلان آن زمان و آیندگان تفاوت میان حق و باطل و حجت الهی و طاغوت را بدانند. آن حضرت براي نیل به این اهداف عالی در مدت کوتاه حکومت خود، به چند طرح مهم پرداختند کهمهم ترینس آنها مبارزه با جهل عمومی و ارتقاي جایگاه علمی به خصوص در حوزه زنان بود.
ضرورت و اهمیت ارتقاي علمی زنان در سنت علوي
اهمیت و عظمت مقام علم در اسلام به حدي است که تنها در قرآن مجید، متجاوز از هفتصد مورد ماده علم و مشتقات آن به کار رفته، و در اولین آیات نازل شده به رسول اکرم سخن از علم، دانش و قلم آمده است. - علق - 1-4 خاستگاه حقیقت جویی و کمال طلبی، طبیعت و فطرت پاك انسانی است، و از برخی آیات قرآن به دست میآید که حتی مشرکان نیز در باطن نسبت به اصل حق واکنش مثبت نشان داده و آن را می پذیرفتند، بلکه وجود موانع دیگري باعث کتمان حقیقت در ایشان میشد.1 از سویی خطابات عام، فراگیر و فارغ از جنسیت قرآن و روایات در بیان فضیلت علم و اهل دانش، اثبات میکند که گرایش به علم و دانش اندوزي فراتر از جنسیت بوده و حقیقت انسانی را مخاطب خویش قرار میدهد. از این روي معصومان همه مردمان اعم از زن و مرد را به فراگیري علم و حقیقت ترغیب نمودهاند. حضرت امیرالمومنین علی علیهس السلام به نقل از پیامبر اکرم صلی االله علیه و آله میفرمایند: »طلب علم فریضه علی کل مسلم« دانش آموختن بر هر مسلمانی واجب است. - کلینی، 1407ق، ج1، ص - 35به اجماع فقها این روایت عام و مطلق بوده و دانشاندوزي را در هر حال بر زن و مرد واجب مینماید. - رشید رضا، 1410ق، ص - 32
حساسیت و ضرورت وجوب همگانی علم تا بدان جاست، که در اندیشه علوي آموزش و تعلیم متناسب کودکان نیز بر والدین واجب است. ایشان میفرمایند: »به فرزندانتان آنچه را که به نفعشان است یاد دهید تا مرجئه به آنها نفوذ ننمایند. - «مجلسی، 1403ق، ج2، ص17، ح - 39 بنابراین حتی زنان خانهدار نیز به منظور تدبیر بهتر شؤون منزل و هدایت نیکوي فرزندان، و شناخت افکار و مکاتب التقاطی و ایمن سازي خانواده در برابر آنها، لازم است تا به همه گونه علم مورد نیاز مجهز باشند. لذا حضرت امیر تاکید میفرمایند تا از ازدواج با زنان نادان و بیدانش پرهیز گردد.»لا تزوجوا الحمقاء«با زنان احمق ازدواج نکنید. - حر عاملی، بی تا، ج14، ص - 57
