بخشی از مقاله
چکیده:
تربیت بدنی به عنوان یکی از شاخههای اصلی تعلیم و تربیت نقش مهمی در فرایند رشد جسمانی و روانی فراگیران ایفا مینماید و یکی از دروس اصلی در کشور ما و دیگر کشورهای دنیاست و برنامههای درسی آن همواره بازنگری و اصلاح میشود. آموزش تربیت بدنی در مدارس اثرات تربیتی و پرورشی قابل توجهی بر دانشآموزان دارد و چنانچه برنامههای اجرایی و عملی آن به صورت اصولی انجام شود، تأثیر بسزایی در جهت رشد و تکامل جسمی، ذهنی، اجتماعی، روانی، تقویت روحیه و شکلپذیری اخلاق در دانشآموزان خواهد داشت. هدف از انجام این پژوهش تبیین جایگاه برنامه درسی تربیت بدنی در دوره ابتدایی - با تأکید بر عناصر برنامه درسی - میباشد. تحقیق حاضر توصیفی- تحلیلی است.
یافتههای پژوهش نشان داد که هدف اصلی برنامه درسی تربیت بدنی در دوره ابتدایی کمک به تکوین شخصیت کودکان، آماده کردن آنان برای زندگی اجتماعی، و تأمین نیازهای جسمانی و روانی آنها از طریق حرکت و فعالیت جسمانی به فراخور نیازهای سنی آنان میباشد، بنابراین لازم است مجریان برنامه درسی تربیت بدنی به ویژه آموزگاران و معلمان این درس از طریق انتخاب محتوای مناسب - در قالب بازیهای نمایشی و جمعی، حرکات موزون، ورزشها، بازیهای محلی و به طور کلی فعالیتهای جسمانی - ، به کارگیری روشهای تدریس فعال - تمرین، ارتباطی، تکلیفی، اکتشافی، حل مسأله، و فرایند محوری - و همچنین ارزشیابی کیفی از آمادگیها، فعالیتها و مهارتها، و ویژگیهای رفتاری آنان، زمینهی تحقق این اهداف - تربیت جسمانی، روانی و اجتماعی - را برای دانشآموزان در دوره ابتدایی فراهم نمایند.
مقدمه:
واژهی تعلیم و تربیت، هدایت رو به تعالی است. تربیت بدنی آن جنبه از فرایند تعلیم و تربیت است که در آن هم بر تربیت بدن و هم تربیت از طریق بدن مطرح است. هماکنون نیز، تغییرات عمده و زیربنایی در نوع نگرش به برنامه درسی تربیت بدنی مدارس ایجاد شده است که از جمله میتوان به کتابهای راهنمای تدریس تربیت بدنی که برای تمام پایهها و مقاطع تحصیلی تهیه و تنظیم شده است اشاره نمود. در چنین فضای پر از تحول و تغییر، بایستی اندیشمندان، دانشپژوهان و دانشجویان دائم آماده و گوش به زنگ تحولات نو و تأثیرات ناشی از آن در تمامی سطوح جامعه از جمله برنامههای درس تربیت بدنی مدارس باشند - شفیعی، . - 1387 امروزه اهمیت برنامههای درسی تربیت بدنی و ورزش در تمام دورههای تحصیلی به ویژه در مقطع ابتدایی بر هیچ کس پوشیده نیست.
تیم-باخٌ - 2000 - ارتباط مثبتی بین کسب تجربیات در کلاسهای درس تربیت بدنی و ورزش در مدارس و استمرار فعالیتهای بدنی در دورههای بعدی زندگی را نشان میدهد و متذکر شده که 60درصد از کسانی که در دوره بزرگسالی از نظر جسمانی فعال بودهاند، علت آن ایجاد انگیزهی قوی در دانشآموزان در کلاسهای درس تربیت بدنی و ورزش در دوران مدرسه بوده است. مکنزی و همکارانٍ - 2004 - درس تربیت بدنی را امری مهم برای سلامتی حال و آیندهی کودکان در دورهی ابتدایی میدانند. تری و املیاٌ - 1998 - اظهار داشتهاند که برای توسعه مهارتهای حرکتی و ایجاد علاقهمندی در دانشآموزان به شرکت در فعالیتهای حرکتی، علاوه بر شرکت منظم در کلاسهای درس تربیت بدنی و ورزش، لذت بردن از فعالیتها و ایجاد نشاط و سرور در آنان نیز بسیار مهم است.
در اکثر کشورهای پیشرفته درس تربیت بدنی در دوره ابتدایی از اهمیتی ویژه برخوردار است، مثلاً در مدارس انگلستان ده درصد از برنامه درسی و ساعات کار مدرسه به ورزش اختصاص دارد و تا پایه سوم دبستان، ورزشهای میدانی، بازیها، حرکات موزون، شنا و فعالیتهای استقامتی آزاد انجام میشود - سلطانیان، . - 1385 در ایالات متحده امریکا درس تربیت بدنی دوره ابتدایی را نه تنها معلمان تربیت بدنی ارائه میکنند و مدارس نیز امکانات لازم را داشته باشند، بلکه در این درس به ابعاد متفاوت در واقع اجتماعی، روانی، ذهنی و جسمانی دانش-آموزان توجه ویژه میکنند. در واقع اهداف و برنامههای مدونی برای دوره ابتدایی وجود دارد که طبق آن همهی دانشآموزان - استثنایی، معلول و . . . - ملزم به شرکت فعالانه در کلاسهای ورزش هستند.
در چین، فرانسه، و روسیه نیز به درس تربیت بدنی دورهی ابتدایی مانند سایر دروس توجهی جدی میشود. در ژاپن، تربیت بدنی و ورزش از مراحل ابتدایی تحصیل آغاز میشود و بخش اساسی از برنامههای آموزشی را به آن اختصاص دادهاند - سلطانیان، . - 1385 بنابراین میتوان گفت، برنامه درسی مدارس زمانی کامل میشود که در برنامه و جدول زمانی آموزش کلاسها، ورزش و تربیت بدنی به طور منظم، و با حضور کلیهی دانشآموزان هر کلاس جایگاه خاص خودش را داشته باشد.
ورزش و تربیت بدنی به ویژه در دورهی ابتدایی بخش جداییناپذیر برنامه درسی مدارس است و نباید آن را صرفاً به عنوان یک سری فعالیت بدنی، و گاهگاهی به طور اتفاقی تلقی کرد. تربیت بدنی به عنوان یکی از مهمترین هدفهای آموزش و پرورش در یک جامعهی پویا در نظر گرفته میشود. رشد اجتماعی و عاطفی کودکان مستلزم فراهمآوردن فرصتهایی برای توسعهی علاقههای آنان به تفریحات سالم و مهارتهایی است که برای یادگیری بازی کردن با دیگران، انتخاب و احترام همبازیها، به ویژه به سرگروه - لیدر - ، و پیروی از مقررات و قواعد بازی به کار میگیرند - تقیپور ظهیر، . - 1387
بیان مسأله:
بدون تردید، تربیت بدنی یکی از پدیدههای اجتماعی است که در همه جوامع بشری به صورت یک نیاز انسانی و فرهنگی از اولویت بالایی برخوردار است. امروزه با توجه به تحولات و تغییرات وسیع در همه امور و با توجه به تغییرات عرضه و تقاضا در ورزش، طراحی برنامههای مناسب که با عنایت به خطمشی و سیاستها، اهداف و ساختار تربیت بدنی ترسیم شده، لازم و ضروری است - شفیعی، . - 1387 متخصصان تعلیم و تربیت معتقدند که درس »تربیت بدنیٍ« به سبب متفاوت بودن روش تدریس و همچنین سازگار بودن آن با نیازهای فطری و تمایلات ذاتی دانشآموزان امکان دارد به منزلهی وسیلهای بسیار موثر برای رسیدن به اهداف تعلیم و تربیت مورد استفاده قرار گیرد؛ به طوری که »ژان پیاژهدر« بُعد شناختی، »کلاپاردَ« در بعد معنوی، »جان دیویی ُ« در بعد عملی بر اهمیت تربیت بدنی در حکم وسیلهای تربیتی تأکید داشتهاند.
به طور کلی اکثر دانشمندان علوم تربیتی، تربیت بدنی را تعلیم و تربیت کل انسان - جسمانی، روانی، اجتماعی، اخلاقی و . . . - از طریق بدن میدانند - سلطانیان، . - 1385 امروزه بر همگان به ویژه معلمان، واضح است که استمرار یادگیری و اجرای حرکات اصلی و بنیادی و مهارتهای حرکتی در دوره نوجوانی و به خصوص در دوره ابتدایی انجام گرفته و توسعه و گسترش مییابد و از نظر ساختار آموزش و پرورش یک دانشآموز، نحوه انجام فعالیتهای حرکتی و ورزشی عمدهی خود را در چارچوب درس تربیت بدنی و ورزش آموزش دیده و اجرا میکند. بدیهی است هر مقدار به کیفیت و کمیت برنامه درسی تربیت بدنی در مدارس ابتدایی توجه و روی آن سرمایهگذاری شود، اثر مثبتی در بهبود الگوهای بعدی زندگی دانشآموز دارد.
علاوه بر آن در ارتقای سلامتی، کمک به رشد جسمانی و روانی و اجتماعی دانشآموزان نقش سازنده و اساسی دارد. اجرای صحیح برنامههای تربیت بدنی و ورزش در مدارس کمک موثری برای استعدادیابی به منظور تشخیص نخبهها برای بسیاری از اهداف تربیتی در ورزشها و بازیها نهفته است، از طریق بازی و ورزش به صورت آموزش مستقیم و غیرمستقیم میتوان به هدفهای اساسی تعلیم و تربیت همچون رشد ابعاد جسمانی، عقلانی، اجتماعی، عاطفی و اخلاقی دست یافت. بنابراین ورزش و تربیت بدنی به واسطهی ارائهی آموزشهای مستقیم و غیرمستقیم آن در دوره حساس ابتدایی و دیگر مقاطع تحصیلی ضرورت و اهمیت خاصی دارد - یاقوتی، جوادیپور و خسروی، . - 1392
از آنجایی که تربیت بدنی یکی از دروس برنامه درسی مقاطع مختلف تحصیلی بخصوص مقطع ابتدایی در اغلب کشورهای جهان است، بنابراین برنامه درسی تربیت بدنی از اهمیت بالایی برخوردار است؛ اما چگونگی ارائه عناصر برنامه درسی تربیت بدنی در برنامههای درسی مدارس ابتدایی همواره موضوعی بوده که مورد توجه پژوهشگران و محققان بوده است. بنابراین در این پژوهش سعی شده به بررسی جایگاه برنامه درسی تربیت بدنی در دوره ابتدایی؛ با تأکید بر عناصر اصلی برنامه درسی - هدف، محتوی، روشهای یاددهی- یادگیری، و ارزشیابی - ، پرداخته شود، و برای رسیدن به این هدف سوالات زیر مطرح و پاسخ داده خواهد شد:
.1 اهداف برنامه درسی تربیت بدنی در دوره ابتدایی چیست؟
.2 محتوای برنامه درسی تربیت بدنی در دوره ابتدایی چیست؟
.3 روشهای تدریس مناسب در برنامه درسی تربیت بدنی دوره ابتدایی چیست؟
.4 روشهای ارزشیابی مناسب در برنامه درسی تربیت بدنی دوره ابتدایی چیست؟ برنامه درسی چارچوبی برای تصمیمگیری فراهم میآورد که در قالب آن، با بحث از اهداف، محتوا، روشهای تدریس، ارزشیابی و نظایر آن، تلاش میشود تجربیات یادگیری و یاددهی سازماندهی شود - شمشیری و جوادی نیکو، . - 1391 مهمترین عنصر برنامه درسی »هدف تعلیم و تربیت« است - ملکی، . - 1389 . از آنجا که در سنین کودکی شخصیت دانشآموزان در حال تکوین است و میل به فعالیت و حرکت از ضروریترین نیازهای جسمانی و روانی او به شمار میرود، به این جهت، محور قرار دادن حرکت و فعالیت جسمانی به فراخور نیازهای سنی آنان در مدارس ابتدایی، درس تربیت بدنی را هدفمند میسازد - کارگرفرد و نادریان، . - 1393 هدفهای برنامهی تربیت بدنی در دوره ابتدایی به اجمال از این قرارند:
- کمک به رشد عضلات و توسعهی نیرو، متناسب بودن بدن، داشتن اندامهای قوی، - تهیهی وسایل، ابراز وجود، و مشارکت در بهداشت روانی، - مشارکت در رشد اجتماعی کودکان از طریق فراهمآوردن فرصتهایی برای بازی کردن با سایر کودکان، - فراهمآوردن وسایل و امکان استراحت کافی در فواصل فعالیتها و جنبههای رسمی برنامهی مدارس، - توسعهی علاقه به تفریحات سالم و مهارتهایی که مستلزم استفاده از اوقات فراغت به نحو مطلوب و رضایتبخش است، - فراهمآوردن فرصتهایی برای شادمانی و خشنودی ضمن صرف انرژی بدنی و عاطفی - هیجانی - ، - توسعهی عادات و رفتار خوب ورزشکاران - پهلوانان - برای رشد و توسعهی شخصیت و داشتن »شخصیت خوب« شهروندی، و - توسعهی توانایی ارجگذاری به حرکات موزون و لذت بردن از آن به عنوان شرکتکننده در آن و یا به عنوان تماشاچی همچنین، در برنامه درس ملی جمهوری اسلامی ایران اهداف درس تربیت بدنی دوره ابتدایی را میتوان در سه عنصر به شرح زیر بیان نمود:
الف - عنصر علم - حیطه شناختی - شامل: آشنایی با حرکات پایه؛کسب آگاهی در ارتباط با سلامت جسمانی؛ آشنایی با قابلیتهای جسمانی - حرکتی خویش؛ آشنایی با مفاهیم ادراکی - حرکتی؛ آشنایی با بازی، بازیهای بومی و ورزشی؛ آگاهی از رفتارهای مناسب اخلاقی در فعالیتهای ورزشی؛ آشنایی با وسایل ورززشی، نحوه تهیه، کاربرد و نگهداری آنها؛ آشنایی با وضعیتهای صحیح بدنی درامورروزمره زندگی.
ب - عنصرعمل - حیطه مهارتی - شامل: حفظ و توسعه آمادگی حرکتی و جسمانی خود؛ مهارت دراجرای بازیها، بازیهای بومی و ورزشی، مهارتهای مقدماتی ورزشی - مادر، رایج آموزشگاهی - ؛ مهارت دراجرای حرکات بنیادی - پایه، ترکیبی و پیچیده - ؛ جمعآوری اطلاعات مرتبط با سلامت، بهداشت فردی و فعالیت بدنی؛ توانایی در برقراری ارتباط مناسب با دیگران
