بخشی از مقاله
چکیده
به منظور بررسی جایگاه تربیت اخلاقی در محتوای کتب درسی هدیههای آسمان دوره ابتدایی این پژوهش به روش تحلیل محتوای کمی انجام شده است. واحد ثبت در این تحقیق مضمون بوده و روش شمارش نیز فراوانی است. ابزار گردآوری اطلاعات سیاههی تحلیل محتوا بود. جامعه آماری پژوهش در این مطالعه کتب هدیه های آسمان دورهی ابتدایی میباشد لذا جامعه و نمونه برابر است. ابزار جمع آوری داده ها فرم تحلیل محتوای محقق ساخته بود که بسیاری از مولفههای آن در پژوهشهای قبلی در این حوزه استفاده شده بود.
برای اندازه گیری روایی ابزار گردآوری داده ها در اختیار 2 نفر از دانشجویان دکتری برنامه درسی قرار گرفت. در این مطالعه میزان پایایی بر اساس درصد توافق بین دو کد گذار و بر اساس فرمول ضریب پایایی هولستی محاسبه شد و میزان توافق دو کدگذار0/71 بدست آمد. نتایج نشان می دهد که بیشترین توجه به مؤلفه احترام با 0/49 درصد بوده است و کمترین توجه به مؤلفهی صداقت بوده است. در بین پایه های دوم تا ششم دوره ابتدایی در پایه دوم بیش از سایر پایه ها به مؤلفه های تربیت اخلاقی پرداختهاند و کمترین میزان توجه در پایه های چهارم و ششم بوده است.
.1 مقدمه
رشد و توسعه سریع علم وتکنولوژی باعث شده است که انسان در عصر جدید تنها برای امور مادی و اقتصادی ارزش قائل شده و امور معنوی و اخلاقی را به دست فراموشی بسپارد. امروزه این کم توجهی به امور و ارزشهای اخلاقی و معنوی انسان ها نمودهای ناخوشایند و منفی به خود گرفته است. نیاز انسان جدید به تربیت اخلاقی و انسانی نه تنها کمتر از انسان اعصار و قرون گذشته نیست بلکه بیشتر و عمیق تر نیز هست. در زمان های گذشته آدمی از امکاناتی که امروزه در اختیار دارد بی بهره بود و لذا دامنه و گستره سقوط و تباهی وی نیز محدود بود. اما امروزه توسعه سریع فناوری باعث شده است که فساد اخلاقی و معنوی مرزها را درنوردد و هیچ جای دنیا از تاثیرات زیانبار آن مصون نباشد.
لذا نیاز انسان به آموزش و تربیت اخلاقی در عصر حاضر بیش از هر زمان دیگری می باشد تا جایی که در بسیاری از کشورهای جهان، تلاش های زیادی در جهت گسترش آموزش های اخلاقی صورت گرفته و می گیرد تا شاید خلا معنوی موجود در جامعه خود را به نحوی برطرف کنند و از آثار و عواقب آن بکاهند تلاش در جهت القا و آموزش ارزشهای اخلاقی به دانش آموزان همواره به مثابه یکی از دغدغه ها و دلمشغولی های نظام آموز شی در ک شورهای مختلف جهان بوده است و هر نظام آموز شی تلاش دارد تا بر مبنای جهت گیریهایو سیا ست های کلان آموزشی و پرورشی خود، نسل نوجوان و جوان را متخلق و آراسته به مجموعه ای از سجایا، ویژگیها، صفات و شایستگیهای اخلاقی و رفتاری مورد پذیرش بنماید تا از این طریق موجبات بقا و دوام و رشد و ارتقای اجتماعی و فرهنگی جامعه را فراهم آورددر. این راستاف امروزه تقریباً در تمامی کشورهای جهان این وظیفه و مسولیت نظام های آموزشی است که اخلاق و ارزشهای اخلاقی را به دانش آموزان آموزش و انتقال دهند.
بدین منظور نظام های آموزشی تلاش می کنند تا از طریق تدوین و طراحی برنامه های درسی مدون و مرتبط و اجرای آن در مدارس و مراکز آموزشی زمینه های عملی ساختن و اجرای مسولیت تربیت اخلاقی را فراهم نمایند. در کشورهای مختلف وبه خصوص در نظام برنامه ریزی درسی کشور ما که دارای چهارجوب و ساختاری متمرکز می باشد کتب درسی به عنوان ابزار و رسانه اصلی جهت آموزش مفاهیم، نگرش ها، مهارتها منجمله مفاهیم و ارز شهای اخلاقی مورد ا ستفاده قرار می گیرند.
از سوی دیگر از آنجا که در زمانه ما نیاز به توجه به ارزشها مخصوصاً ارزشهای اخلاقی بیش از هر زمان دیگری احساس می شود بنابراین تربیت اخلاقی از جمله کارکردهایی است که از مدارس انتظار می رود لذا باید تربیت اخلاقی در برنامه ها و فعالیت های تربیتی مدارس بخش قابل توجهی را به خود اختصاص دهد آنچه در دیدگاه اجتماعی بر آن تاکید می شود اهمیت جامعه و فرهنگ در تولید و انتقال ارزشها، به خصوص ارزشهای اخلاقی است. طبق این دیدگاه رشد شناختی و اخلاقی فرد با میانجگری و وساطت اجتماع صورت می گیرد. جامعه و فرهنگ، ارزشها و هنجارهای خاصی از طریق ساز و کارهای ویژه به نسل های بعدی انتقال میدهد و آگاه از این طریق تکالیفی اخلاقی بر عهدهی افراد جامعه میگذارند.
روش تربیت اخلاقی از نظر کلبرگ، تربیت اخلاقی نه به وسیله آموزش، بلکه انتقال دانش آموز از مرحله های پایین رشد اخلاقی به مرحله بالاتر از طریق وادار کردن آنها به بحث درباره مشکلات اخلاقی است. از نظر او هر فرد در طول زندگی عقلانی خود در سه سطح از ر شد اخلاقی شامل سطح اول پی شامتداول، سطح دوم متداول و سطح سوم پ سامتداول قرار میگیرد که این سه سطح خود شامل شش مرحله است - گرچه ممکن است برخی افراد به مراحل پایانی نرسند - .
مرحله اول جهت گیری تنبه و اطاعت ، مرحله دوم نفع پر ستی و مقا صد ابزار گونه، مرحله سوم همنوا شدن با دیگران در روابط بین فردی، مرحله چها رم مطابق اجتماع و سی ستم نگاه دارنده، مرحله پنجم اخلاق بر ا ساس قرارداد اجتماعی و مرحله ش شم ا صول اخلاقی عالمگیر - آیتی و همکاران، . - 1394 بر ا ساس دیدگاه یادگیری اجتماعی و ر شد شخ صیت اخلاقی یادگیری اصول اخلاقی منحصر به دوره ی خاصی از مراحل رشد نیست، بلکه رفتارهای اخلاقی مانند هر رفتار دیگری در تمام طول عمر قابل یادگیری است؛ به عبارتی تأکید این دیدگاه بر اکتسابی بودن رفتارهای اخلاقی است.
در این میان دو مؤلفه بیش از همه در یادگیری رفتارهای اخلاقی مؤثرند، سر مشق دهی و تقویت رفتار اخلاقی - همان - . تربیت اخلاقی از دیدگاه » خواجه نصیر الدین طوسی« به عنوان نماینده تفکر اخلاق اسلامی بر فضیلت مبتنی است. یکی از دلایل عمده آن - اینکه اخلاق خواجه طو سی، اخلاق مبتنی بر ف ضیلت ا ست - ، تأثیر پذیری فل سفه مورد توجه م سلمین از فلسفه یونانی است. خواجه طوسی در بحث تهذیب اخلاق متأثر از سنت افلاطونی - ارسطویی، محور بحث تربیت و تهذیب اخلاق را بر ا ساس تهذیب قوای سه گانه نف سانی - شهوی، غ ضبیو ناطقه - ا ستوار می کند. حا صل تهذیب قوای یاد شده، سیرتهایی از قبیل » سیرت لذت«، » سیرت کرامت« و » سیرت حکمت « ا ست که در حکم صفات، ملکات و منشهای اخلاقی خاصی است که تربیت اخلاقی، آن هدفها را دنبال می کند.
- طوسی، 1360، به نقل از کیانی و همکاران، . - 1394 ر ستمی - 1390 - ، با عنوان تحلیل محتوای کتاب هدیه های آ سمان دوره ابتدایی از منظر مولفه های اخلاقی جهان شمول، به این نتیجه رسید که محتوای این کتاب مطابق اهداف اخلاقی که برای آن ترسیم شده نی ست و به ارزش های اسلامی و مفاهیم اخلاقی جهان شمول توجه چندانی نشده است. - به نقل از نجفی و همکاران،. - 1393 محور تربیت اخلاقی در دیدگاه غزالی، تهذیب نفس و ا صلاح خود ملکوتی از آلودگیها و رذیلتهای اخلاقی ا ست که باعث ندیدن حقایق میشود. اخلاق غزالی قبل از هر چیز، اخلاق تلاش، فعالیت و جهاد دایمی با نفس است؛ اخلاقی است که هدفش بر کندن انسان از متعلقات دنیوی و وادار کردن او به کار و کوشش در راه خدا است. اما در دیدگاه نادینگز، موضوع اخلاق، رفتار با دیگران است و چگونگی رفتار و تعامل با یکدیگر مهم است.
غزالی هدف غایی تربیت اخلاقی را از غایت آفرینش و غایت خود ملکوتی می گیرد و معتقد ا ست که غایت تربیت اخلاقی آن ا ست که دو ستی دنیا از دل فرد منقطع شود و دوستی خدا در دل او راسخ شود. نادینگز معتقد است که هدف اصلی تربیت اخلاقی پرورش ایدهآل اخلاقی است و هدف ایدهآل اخلاقی، حفظ و تقویت غم خواری است. هدف تربیت اخلاقی باید پرورش افراد غم خوار، با محبت و دوست داشتنی باشد، به طوری که بتوانند روابط غمخواری را حفظ کنند و باعث ارتقای آن شوند. در دیدگاه غزالی، پایه و محور تربیت اخلاقی، خود ملکوتی است اما در دیگاه نودینگز پایه و اساس تربیت اخلاقی غمخواری طبیعی است.از دیدگاه نادینگز تربیت اخلاقی صرفاً توجه کردن به دیگران و تقدم نیازهای آنها بر نیازهای خود است.
به طور کلی غزالی کوشیده تا دانشآموز را از منزل خود محوری به پایگاه خدا محوری انتقال دهد در حالی که نادینگز کوشیده است تا دانش آموزان را از خود محوری به دیگر محوری انتقال دهد - موحد و همکاران . - 1387 به طور خلا صه برر سی تربیت اخلاقی از چند جهت ضرورت دارد: نخ ست آنکه اخلاق بخ شی از دین ا سلام ا ست و بدون تربیت اخلاقی تربیت دینی ناقص خواهد بود دوم آنکه اخلاق رشددهنده و تقویت کننده شخصیت است سوم آنکه پرورش شخصیت بدون توجه به اخلاق وتربیت اخلاقی ارزش ندارد . همه معلمان در فرصت هایی به شاگردان خود پند و اندرز داده و آنان را به رعایت اصول اخلاقی دعوت میکنند فقط عدهی معدودی در این کار موفقاند که گفتارشان باکردارشان یکسان باشد.
یکی از پرکاربردترین و مهم ترین ر سانه های آموز شی در نظام های آموز شی ک شورهای مختلف جهان، به ویژه نهاد آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران، کتاب درسی است که سند مکتوب و مدون تعلیم و تربیت محسوب می شود و فعالیت ها و تجارب یادگیرندگان، بر محور آن سازماندهی می گردد - دیبایی صابر و همکاران ، 1389 ، به نقل از نجفی و همکاران ، . - 1393یونسکو - - 2005 در تعریف » کتاب درسی« می نویسد: » کتاب درسی ، وسیله ی اصلی یادگیری است که برای دستیابی به مجموعه ی خاصی از نتایج آموزشی طراحی شده، و از متن، تصویر و یا متن و تصویر، تشکیل شده است و به طور سنتی، مجموعه چاپی مجلدی است که آسان سازی توالی فعالیت های یادگیری را هدایت و راهنمایی می کند - به نقل از نجفی و همکاران، . - 1393 با توجه به اهمیت تربیت اخلاقی حال برای پژوهشگر این سوال مطرح است که کتب درسی هدیه های آسمان دوره ابتدایی تا چه میزان به تربیت اخلاقی توجه نموده است.
.2 روش تحقیق
به منظور بررسی جایگاه تربیت اخلاقی در محتوای کتب درسی هدیه های آسمان دوره ابتدایی تربیت اخلاقی به روش تحلیل محتوای کمی انجام شده است. روش تحلیل محتوا به بررسی محتوای آشکار پیام های موجود در متن می پردازد. در این روش محتوای آشکار و پیام ها به طور نظام دار توصیف می شود واحد ثبت در این تحقیق مضمون بوده و روش شمارش نیز فراوانی است. مقوله بندی و تعیین شاخصها در این تحقیق، با روش جعبه ای است؛ یعنی طبقات پیش از اجرای تحقیق تعیین می شوند. به همین دلیل به آن روش از پیش تعین شده نیز می گویند - نوریان، . - 1389
ابزار گردآوری اطلاعات سیاههی تحلیل محتوای بود که بر اساس مبانی تظری در حوزهی مفهوم تربیت اخلاقی و نظریات صاحب نظران در این زمینه تهیه و تدوین گردید. جامعه آماری پژوهش در این مطالعه کتب هدیههای آسمان دورهی ابتدایی میباشد لذا جامعه و نمونه برابر است. ابزار جمع آوری داده ها فرم تحلیل محتوای محقق ساخته بود که بسیاری از مولفههای آن در پژوهشهای قبلی در این حوزه استفاده شده بود. برای اندازه گیری روایی ابزار گردآوری داده ها در اختیار 2 نفر از دانشجویان دکتری برنامه درسی قرار گرفت.و ان را تایید نمودند در این مطالعه میزان پایایی بر اساس درصد توافق بین دو کد گذار و بر اساس فرمول ضریب پایایی هولستی محاسبه شد و میزان توافق دو کدگذار0/71 بدست آمد.
.3یافته ها
با توجه به سؤال پژوهش مبنی بر اینکه تا چه میزان در محتوای کتب درسی هدیه های آسمان دوره ی ابتدایی داده های جدول شماره 1 نشان می دهد که در محتوای کتب درسی هدیه های آسمان دوره ی ابتدایی بیشترین توجه به مؤلفه احترام با 0/49 درصد و کمترین توجه به مؤلفه صداقت بوده ا ست. در بین پایه های دوم تا ش شم دوره ابتدایی در پایه دوم بیش از سایر پایه ها به مؤلفه های تربیت اخلاقی پرداخته اند و کمترین میزان توجه در پایه های چهارم و ششم بوده است.
