بخشی از مقاله
چکیده
فارسی از نجوم و اصطلاحات نجومیبه ویژه در آثار شاعران بزرگیچون خاقانی و نظامیفراوان
در متون ادب استفاده شده است. بررسی این آثار نشان می دهدکهقدماعلاوه بر اینکه اطلاعات گستردهاي در مورد صور و اجرام فلکی و احکام نجومی داشته اند، تغییر و تحولات فلکی را در سرنوشت انسان ها و یاحتی در تمام حوادث زمینمؤثر میدانسته اند. همچنینبراي تصمیمات و یاکارهاي مهمیکهقصد انجام آن را داشتند، بهسعد و نحسبودن موقعیت اجرام فلکیتوجه داشتهاند. تصاویر زیباییکه از صور فلکی در اشعار خلقشده استنشان دهنده تسلطعلمی و اعتقاد
به این احکام نجومی است. در اینپژوهشسعیشده استبا ارائه اطلاعاتی درباره صور فلکی، بروج، و برخی ازاحکام نجومیمورد نظرقدما و باتبیینتصور قدما از احکام و حالات صور و بروج فلکیتاحدودي بهفهممفاهیم مدنظر در اشعار و متون کمککند. علاوه بر این، مطالبی درباره اینموضوعات بر اساس دانشنجوم جدیدبه دست دهد و بسیاري از مباحثیکه در نجوم قدیممطرح شده براساس نجوم جدیدبررسیمیشود، نیزمیزان انطباق تصاویرخیالیکهقدما از بروج فلکی ارائهمیکرده اند، با آنچه در عالم واقعیت وجود دارد مطرح میشود. همچنین آنچهکه در نجوم قدیم درباره مثلثهاي سهگانه آبی، آتشی و خاکیبیان میشد و معادل احتمالی آن در نجوم جدید از جملهمباحثی استکه در اینپژوهش درباره آن مطالبیبیان شده است و باترسیمشکلهندسیتصور قدما از اینبروج امکان تصور آن عینیترشده است.
مقدمه
یک از درونمایههاي ادب فارسیبه ویژه شعربهکارگیري اصطلاحات نجومی و احکام آن است و اینخود گویاي
آشنایی و گاهی باور شعرا و نویسندگان بزرگ اینمرز و بوم بهنجوم و ستارگان استبهگونه اي کهبهنظرمیرسد
آگاهی از اجرام آسمانی و موقعیت آن ها در زمره آگاهی هاي فراگیر در میان مردم عادي و دانشمندان بوده است.
چگونگیبهکارگیري واژه ها و اصطلاحات مربوط بهستاره شناسی در شعر و نثر از آشناییکاملشاعران و نویسندگان حکایت دارد. همچنینکاربرد فراوان این اصطلاحات بیانگر اعتقاد و آشناییعامهمردم به احکام نجومی است. برخلاف امروز کهمردم از ستارگان و موقعیت آن ها اطلاع چندانیندارند و آگاهیهاي آنان از اینموضوع کلی و مبهم است. البتهشایدیکی از دلایلمهم آن احساس نیاز مردم آن زمان و احساس بینیازي مردم روزگار ماست.
بیان مسأله
اصطلاحات نجومییکی از رایجترین اصطلاحاتی استکه در اغلبمتون ادبینظم و نثرکم و بیشبهکار رفته است. ذکربروج دوازده گانه و سخن از احکامیکهبراي هریک از آن ها در باورهاي قدما وجود داشته است از جمله اینمفاهیم است. در واقعبابررسی اشعار و متونیکه این اصطلاحات در آن هابهکار رفته استمیتوان تصور قدما و باور آنها را از اینبروج و احکام آنهاسنجید.
اینکه اینتصورات و برداشتهاییکه دربارة اینبروج مطرح میشود تاتاچه اندازه بامباحثعلمینجوم شباهتیاتفاوت دارد و اینکه در قوانینعلمینجوم قدیم و امروز شرایط و قوانین و ویژگیهاي بروج چگونه استغالباً در فهممعانی و مفاهیممطرح شده در متون بسیار مؤثر است. پیشینهتحقیق درباره جایگاه نجوم و اصطلاحات نجومیکتاب ها و مقالات نسبتاً فراوانینوشتهشده است اما در اینمقالهسعیشده است ا ینموضوع باترسیمصور فلکیبهگونه اي بررسیشود کهبتواندنیازهاي اولیهخوانندگان متون ادب فارسی را برطرف سازد و آنان را باموقعیتبروج و جایگاه آنها و تصویر ذهنیستارگان آشناکند.
روش تحقیق
روش تحقیق در اینپژوهش اسنادي و کتابخانه اي است. ابتدا بر اساس کتاب هاي نجوم قدیم و جدیدجایگاه ستارگان بهویژه برجهاي دوازدهگانهبررسیمیشود و اصطلاحاتیکهبا آن پیوند دارد نیزتوضیح داده خواهدشد. سپسبا ذکرشواهدي از شعرفارسی، چگونگی استفاده شاعران بزرگ ادب فارسی از آن تبیینمیشود.
دوازده برج
منجمان قدیمبر اساس هیأت بطلمیوسی زمین را مرکزهستی و بدون حرکتمیدانستند. - لغتنامه، ذیلبطلمیوس قلوذي - چنان کهنظامیبر اساس همین اندیشه در آغاز خسرو و شیرینمیگوید:
بهنام او کههستینام از او یافت فلکجنبش زمین آرام از او یافت و در جاي جاي شعرفارسینیز آثار آن آشکار است. اما آسمان از دیدگاه آنان پیوسته در جنبش و حرکتبود و داراي هفتطبقهکههریک از سیارگان در اینطبقا ت هفتگانهقرار داشتند و بهترتیبعبارت اند از: ماه، تیر، ناهید، خورشید، کیوان، مشتري، بهرام یاقمر، عطارد، زهره، شمس، مریخ، مشتري، زحل. پس از اینسیارات هفتگانهکههریک در فلکخود در حرکتبود فلکهشتمیافلکثوابتیامنطقه البروج یا دایره البروج قرار داشت . این دایره 36 درجه اي به دوازده بخش30 درجهتقسیممیشد و برجهاي دوازده گانه را تشکیلمی داد. نام این دوازده برج بهترتیبچنین است. حمل، ثور، جوزا - سهماه بهار - سرطان، اسد، سنبله - تابستان - میزان، عقرب، قوس - پاییز - جدي، دلو، حوت
- زمستان - کهبهترتیبمعادل ماههاي سال شمسی است. - فروردینتا اسفند -
جایگاه بروج دوازدهگانه در شعرفارسی
سرطان اسد
جوزا سنبله
ثور
میزان
عقرب
حملحوت قوس جدي
دلو
هریک از برجهاي دوازدهگانهخانهیکی از سیارههاي هفتگانه استبنابراینبرخی از سیارهها دو خانه دارند.
سرطان اسد
جوز قمر شمس سنبله
ثور هردوخانه عطارد میزان
هردوخانه زهره
حمل هردوخانه مریخ عقرب
هردوخانه مشتري
حوت هردوخانه زحل قوس دلو جدي
