بخشی از مقاله
چکیده
امروزه دیدگاههای متفاوتی برای بهرهگیری از منابع طبیعی در جهت توسعه و پیشرفت وجود دارد. در بسیاری از این دیدگاهها به جهت حاکمبودن تفکر مادّی، فشار بسیاری به منابع طبیعی وارد میشود و مسائل زیستمحیطی فراوانی فراهم میآورد. در حالیکه در الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت، میبایست به جهت حاکم بودن تفکر معنوی اسلام رویکردهای بهره-برداری وصیانت از منابع طبیعی به ویژه منابع زیستی متفاوتتر از دیگران باشد و باید به دنبال راهبردهایی بود تا روابط انسان با طبیعت را متعادل و متعالی نماید. درحقیقت در بهرهبرداری وحفاظت از منابع طبیعی اخلاق باید به گونهای فعّال وپویا باشد که نوع رفتار انسان با طبیعت و سازگارکردن آن را در هر شرایط زمانی ومکانی فراهم آورد.
همچنین همه تلاش-هایی که برای محافظت و بهرهبرداری از منابع طبیعی انجام میگیرد، باید چنان باشد که از لحاظ معرفتشناسی و جهان-بینی به جای مادیگرا وعملگرا بودن، زیستبومگرا و استوار بر باورها و ارزشهای دینی واخلاقی باشد، تا ضمن بهرهبرداری بهینه از منابع طبیعی در جهت توسعه وپیشرفت امکان حفاظت و نگهداری بهینه آنان نیز فراهم آید. تلاش برای بهره برداری پایدار منابع طبیعی، طراحی و اجرای برنامه آمایش سرزمین در تمام سطوح، مشارکتدادن مردم برای حفاظت از منابع زیستی، تهیه و اجرای طرحهای آبخیزداری، بازیافت اصولی و علمی مواد و راهبرد برونرفت از خامفروشی از جمله راهبردهایی است که این امکان را فراهم میآورد.
-1 مقدمه
بدون شک در هرمدل پیشرفت و توسعهای، در هرکشور و سرزمینی منابع طبیعی پایه و بستر پیشرفت وتوسعه آن سرزمین محسوب میشود. زیرا؛ رشد و پیشرفت تا حدود زیادی وابسته به منابع طبیعی است. همچنین یکی از دغدغه های اصلی طراحان الگوهای توسعه و پیشرفت در بهره برداری از منابع طبیعی، مشکلات زیست محیطی ناشی از آن است که در نتیجه فزون طلبی بشر گریبانگیر قلمروهای جغرافیایی میشودبه. طورمسلّم الگوی اسلامی- ایرانی نیز همانند الگوهای رایج برای نیل به رشد و پیشرفت به ثروتهای طبیعی و بهرهگیری از آن سخت نیازمند است . و در صورت بهره برداری غیر اصولی از منابع طبیعی مانند الگوهای دیگر به منابع طبیعی کشور خسارتهای جبران ناپذیری وارد خواهد ساخت.
امّا از آنجا که الگوی ذکر شده، عنوان اسلامی دارد و این عنوان بار معنایی وارزشی خاصی به همراه دارد باید از نظر نگرش به منابع طبیعی، شیوه بهره برداری و نحوه حفاظت با الگوهای دیگر متفاوت باشد. در حقیقت اخلاق و رفتار اسلامی در الگوی اسلامی -ایرانی پیشرفت باید به شکلی گسترش یابد تا روابط انسان و طبیعت را نیز شامل شود. در این الگو در کنار فعالیّت های علمی وفنی زیستمحیطی برای بهره برداری بهینه و منطقی ار منابع طبیعی، اخلاق باید چنان فعّال وپویا باشد که نوع رفتار انسان با طبیعت وسازگار کردن آن را درهر شرایط زمانی و مکانی فراهم کند. زیرا؛ نیازها و اولویت هایی که از ارزشهای جامعه سرچشمه می گیرند، در طی زمان تغییر میکنند و اینها خود باعث ایجاد احساس جدیدی در انسان نسبت به طبیعت می شود.
به عبارت دیگر تلاشهایی که در الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت برای محافظت وبهره برداری از منابع طبیعی انجام میگیرد باید چنان باشدکه از لحاظ معرفت شناسی وجهان بینی، به جای مادی گرا وعمل گرا بودن ، زیست بوم گرا واستوار بر باورها وارزش های دینی واخلاقی باشند. در مقاله تألیفی- توصیفی حاضز ضمن تبیین مفهوم منابع طبیعی و مبانی نظری صیانت وبهره برداری و بهره برداری از منابع طبیعی راهبردهای اصولی وعلمی برای صیانت و بهره برداری از منابع طبیعی در الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت ارائه می شود.
-2 تبیین مفهوم منابع طبیعی
مقصود از مابع طبیعی پدیده هایی است که منسوب به طبیعت است ، منابعی مانند آب ، خاک ، هوا ، معادن ، جانوران ،گیاهان اعماز جنگل ومرتع که انسان در پدیدد آمدن آنها هیچ نقشی ندارد. امّا برای ادامه زندگی وتولید کالاهای مورد نیازخود، به آنها سخت نیازمنداست. این منابع به دوگروه اصلی - قابل تجدید و غیرقابل تجدید - دسته بندی می شوند. منابع غیر قابل تجدید منابعی هستند مانند نفت وذغال سنگ که فقط یک بار امکان استفاده از آنها وجود دارد.
چون در حال حاضر امکان تشکیل مجدد آنها وجود ندارد و برای تشکیل مجدد به میلیون ها سال زمان نیاز است. منابع قابل تجدید هم منابعی هستند که میتوانند به طور مداوم مورد استفاده قرار بگیرند. .برخی از از این منابع مانند انرژی باد و خورشید با استفاده هرگز به پایان نمیرسند، مدام در طبیعت تولید می شوند امّا برخی دیگر مانند : آب ، خاک، جنگل، جانوران منابع زیستیاند، که با مدیریت علمی مناسب امکان تجدید شدن دارند. درصورتی که مورد استفاده نامناسب قراربگیرند قابل تجدید نیستند. به عنوان مثال : بهره برداری بیش از حد ازخاک، صید وشکار بیرویه حیوانات، همچنین قطع بیرویه درختان جنگلی به نابودی این منابع زیستی منتهی می شود.
-3تبیین ضرورت واهمیّت صیانت وبهره برداری از منابع طبیعی
به طور مسلم منابع طبیعی به طور بالقوه ارزشمندترین ثروت یک قلمرو جغرافیایی به شمار میآیند. اگر بهره برداری از آنها توأم با دانش ، برنامه ریزی ، قانونمندی واز همه مهمتر اراده سیاسی باشد. نه تنها میتوان این ثروتهای بالقوه خدادادی را به ثروتهای بالفعل تبدیل کرد، بلکه می توان چندین برابر ارزش بالقوه آنها ارزش افزوده تولید نمود. و از این ثروت کلان در جهت رفاه وآسایش مردم و رشد وتعالی جامعه و همچنین ریشه کنی فقر ، بیکاری نابرابری ودهها مشکل اجتماعی - اقتصادی دیگر که موانعی در جهت پیشرفت وتعالی کشورند بهره گرفتامّا. با کمال تأسف این منابع با روند افزایش جمعیّت ، گسترش فعالِتهای صنعتی ، توسعه شهرها وروستاها ،استفاده بیرویّه،روز به روز با محدودیت مواجه می-شوند.و مسائل زیست محیطی گوناگونی را گریبانگیر جامعه بشری میکنند. که جبران خسارت بسیاری از آنها با صرف هزینههای گزاف، امکان پذیر نیست.
در این میان خوشبختانه کشور عزیز مان ایران از نظر منابع طبیعی در وضعیت بسیار مناسبی برخوردار است چنانکه : در گزارش پژوهشی که سال 2012 توسط نشریه وال استریت ژورنال از 10 ذخیره گاه منابع طبیعی ارزشمند کره زمین در باره معادن، زغال سنگ، جنگل ها و مراتع ، نفت و گاز طبیعی و... منتشر شد ، بر اساس یافته-های پژوهش ذکر شده ، ایران پس از کشورهای روسیه، آمریکا، عربستان سعودی در رتبه پنجم قرار گرفت.
در واقع روسیه با ارزش منابعی معادل 75/5 تریلیون دلار، در رتبه نخست، پس از آن امریکا، عربستان سعودی، کانادا و ایران 27/3 - تریلیون دلار - به ترتیب رتبه دوم تا پنجم غنیترین کشورهای دنیا را از نظر منابع طبیعی به خود اختصاص دادند. - آقاجانلو،:1394 . - 9 به همین جهت صیانت و بهره برداری از ذخایر طبیعی کشوربسیاراهمِّیت می یابد. البته مقصود از صیانت وبهره برداری از منابع طبیعی کلیه اقدامات وشیوههای علمی ،اصولی و فرهنگی است که امکان حفاظت و بهره برداری اصولی و بهینه از منابع طبیعی را برای سالیان متمادی فراهم می آورد.
-4 مبانی نظری صیانت وبهره برداری از منابع طبیعی
در زمینه نگرش به طبیعت و بهره برداری وصیانت از منابع آن دیدگاهها ورویکردهای متفاوتی وجودارد که آگاهی از آنها برای طراحان الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت خالی از لطف نخواهد بود . اهم این رویکردها عبارت است از:
-4 -1 رویکرد انسان محور
طبق رویکرد انسان محور ارزش ذاتی متعلق به انسان است وطبیعت ، ارزش ابزاری دارد، ارزش ابزاری یعنی : چیزی وقتی ارزش دارد که ارزش و بهای خود را در اتتساب به هدف یا موجود دیگری میگیرد . - بری ، - 303 : 1380 به تعبیر دیگر ارزش هر شیء متغیّر بطور کامل وابسته به موجود ارزش گذار است. براین اساس اگردر عرصه منابع طبیعی ، منابع مورد حفاظت قرار می گیرند به جهت حمایت از انسان و منافع انسانی است.
تا او در یک محیط سالم رشد کند و محیط زیست او در برابر آلودگیها آفات ، خسارت ها و آسیب ها حفظ گردد. به بیان دیگر این شخص انسان است که ارزش دارد وتنها علایق واهداف انسانی، انسان است که موضوع داوری اخلاقی قرار می گیرد.و طبیعت و منابع تا اندازهای ارزشمندند که بتوان از آنها برای ارضای خواسته های بشری بهره گرفت. در این رویکرد ، تمام جنبه ها وارزش های زیبا شناختی ، مذهبی و شناخت-شناسانه طبیعت و... به جهت اینکه ارزش مادی ندارند، به راحتی فراموش می شود. وانسان تار وریسمانی جدا از فرش طبیعت است.
در این دیدگاه که از آن به الگوی سلطه1 نیز تعبیر می شود: انسان در خلقت ارزش ذاتی دارد ودیگر موجودات ارزش ابزاری دارند ، حتیّ برخی از افراد الگوی سلطه را بر مبانی الهیاتی بنا میکنند آن مبنا این است خدا قدرت مطلق دارد ، انسان به صورت خدا2 آفریده شده است و فقط او به وصال خدا دست مییابد. به این ترتیب خط فاصلهای میان خدا و انسان از یک سو و دیگر موجودات از سوی دیگر کشیده می شود.
- سعیدی ، - 29 : 1394 رویکرد انسان محور در بهره برداری از طبیعت ریشه در تفکرات مادّی و جریان های تاریخی- فلسفی غرب ازجمله دیدگاههای امانیستی3 اگزیستانسالیستی4 واندیشه های سود انگارانه قرون گذشته و نفوذ آن به عرصه منابع طبیعی دارد .که سبب شده طبیعت اسیرامیال وخواستههای انسان سودچو قرار گیرد و هر گونه که بخواهند ازآن بهرهکشی کند. واگر امروز شاهد خشم و غضب طبیعت به اشکال گوناگون ازجمله : باران های اسیدی ، سیلابهای سهمگین ، خشکسالی های متوالی ، طوفانهای شن و...هستیم ، بیشتر این مصائب نتیجه همین رابطه غیر مسالمتآمیز انسان با طبیعت ومنابع آن است .
-4-2رویکرد طبیعت محور
در رویکرد طبیعت محور طبیعت ارزش ذاتی دارد. وقتی چیزی ارزش ذاتی دارد که آن شیء در برابر چیزی که ارزش آن وابسته به هدف یا موجود دیگری است قرار می گیرد.
