بخشی از مقاله
چکیده
»سازمان مردمنهاد« که با نامهای دیگر همچون »سمن« و «NGO» نیز شناخته میشود، به سازمانی اشاره دارد که مستقیماً بخشی از ساختار دولت نبوده و جهت انجام فعالیتهای داوطلبانه با گرایش فرهنگی، اجتماعی و...، بر مبنای اساسنامه مدون قانونی خود، فعالیت می کند. »بزه دیده توانخواه« نیز به فردی قابل اطلاق است که براثر ضایعه جسمی، ذهنی یا روانی، اختلال مستمر و قابلتوجهی در سلامت و کارایی عمومی وی پدید آید که موجب کاهش استقلال وی در زمینه های اجتماعی، اقتصادی و... شود. هدف از پژوهش پیشرو که به فراخور موضوع، با روش توصیفی تحلیلی صورت پذیرفته، بررسی نقش و جایگاه سازمانهای مردمنهاد در حمایت از بزهدیدگان توانخواه است که برای نخستین بار توجه قانونگذار را در قانون آیین دادرسی کیفری، مصوب 1392، به خود معطوف ساخته است. در بیان یافتههای پژوهش باید متذکر گردید که بهرغم وجود نقیصههای قانونی در این مورد؛ پیشبینی نهاد مذکور در فرایند دادرسی کیفری، خود، اقدامی درخور در راستای احقاق حق بزهدیدگان توانخواه است.
واژگان کلیدی: بزهدیده توانخواه، سازمان مردمنهاد، سمن، حقوق مقدمه
در عصر حاضر، سازمانهای غیردولتی یا مردمنهاد بهعنوان نمایندگان جامعه در پیشبرد مسائل فرهنگی و اجتماعی جایگاه و نقش مهمی دارند. حضور و نقشآفرینی این سازمانها میتواند ضمن تأمین و تضمین مشارکت عموم مردم، بر کارآمدی و اثربخشی سیاست ها و برنامههای مختلف کشور اثرگذار باشد. بر همین اساس در سالیان اخیر، تمایل روزافزونی به استفاده و بهرهگیری از نهادهای مزبور در امور حقوقی صورت گرفته است. اگرچه نهادهای غیردولتی در امور کیفری بیشتر در زمینه پیشگیری از بزهکاری و اقشار آسیبپذیر جامعه مانند کودکان مشغول فعالیت هستند اما با تصویب قانون آیین دادرسی کیفری، مصوب 1392، زمینه فعالیت این سازمانها در فرایند دادرسی کیفری نیز مهیا شد.
ازاین رو، تحقیقی جامع در خصوص جایگاه این سازمانها از بزهدیدگان توانخواه واجد ضرورت است. در پژوهش پیش رو، که با روش توصیفی تحلیلی صورت پذیرفته، هدف، بررسی جایگاه سازمانهای مردمنهاد در حمایت از بزهدیدگان توانخواه است. بدینمنظور، پس از آشنایی با مفاهیمی که اساس پژوهش را سامان بخشیدهاند، سابقه تقنینی سازمانهای مذکور و سپس ماهیت حقوقی آنها موردبررسی قرار خواهد گرفت و درنهایت، نقش این سازمانها در حمایت از بزه-دیدگان توانخواه موردبررسی قرار خواهد گرفت.
.1 مفاهیم
در ابتدای امر، به بررسی دو عبارت »سازمان مردمنهاد« و » بزه دیده توانخواه« که بهکرات در پژوهش مورداستفاده قرارگرفته است، خواهیم پرداخت.
11 سازمان مردمنهاد
»سازمان مردمنهاد« که بانامهای دیگر همچون »سمن« و »ان جی او2« نیز شناخته میشود، به سازمانی اشاره دارد که مستقیماً بخشی از ساختار دولت نبوده و جهت انجام فعالیتهای داوطلبانه با گرایش فرهنگی، اجتماعی و...، بر مبنای اساسنامه مدون قانونی خود، فعالیت می کند. این سازمانها چنانچه از نامشان پیداست، اساساً غیردولتی هستند و از سازمانهای بینالدولی - Intergovernmental Organization - جدا میشوند. ارائه تعریفی جامعومانع از این سازمانها به سبب قلمرو وسیع فعالیت آنها قدری مشکل است؛ چراکه سازمان-های مذکور علاوه بر فعالیت در زمینههایی همچون حقوق بشر، حقوق بشردوستانه ، محیط زیست، توسعه و مانند آن، قلمرو و حوزه فعالیت متنوعی دارند.
ازنظر تاریخی، بیشتر سمنهای اولیه جنبه مذهبی داشته و مراسم مربوط به تشییعجنازه و دفن را اداره میکردند اما، بهتدریج فعالیت آنها از حوزه صرفِ مذهبی به دیگر حوزه های حقوقی، اجتماعی، زیستمحیطی، علمی و... هم در سطح محلی و ملی و هم در سطح منطقهای و جهانی گسترش یافت . ازاین رو، تعاریف گوناگونی نیز در حقوق داخلی و بینالملل از این سازمانها ارائه گشته است - رمضانی قوامآبادی، . - 542 :1394 بااینحال، بر اساس تعریف ارائهشده در پیشنویسهای تدوینشده در سال-های 1923 م و 1950 م از سوی موسسه غیردولتی حقوق بینالملل از یکسو، و تعریف ارائهشده از سوی مقنن جمهوری اسلامی در ماده » 1آییننامه اجرایی تأسیس و فعالیت سازمانهای مردمنهاد ، مصوب «1384 از سویی دیگر، میتوان به تعریف نسبتاً کاملی از این سازمانها دستیافت.
مطابق با تعریف ارائهشده از سوی موسسه غیردولتی حقوق بینالملل: »انجمنهای بینالمللی شامل گروههای متشکل از افراد یا تجمعهایی هستند که آزادانه و به ابتکار خصوصی ایجاد میشوند و بدون قصد سودبری فعالیتی بینالمللی جهت منفعت عمومی و خارج از هرگونه تعلقات صرفاً داخلی انجام میدهند - IDI, Session de bath, 1950: art.2 - و مطابق با تعریف ارائه-شده از سوی مقنن جمهوری اسلامی ایران: » به تشکلهایی اطلاق می شود که توسط گروهی از اشخاص حقیقییا حقوقی غیر حکومتی بهصورت داوطلبانه با رعایت مقررات مربوط تأسیسشده و دارای اهداف غیرانتفاعی و غیرسیاسی میباشد.«
چنانچه از تعاریف مزبور برمیآید، هدف از تشکیل سازمانهای مردمنهاد کسب سود نیست، بلکه این-گونه سازمانها غیرانتفاعی هستند و همین ویژگی، آنها را از شرکتهای تجاری که به دنبال کسب سود و انتفاع هستند متمایز میسازد. ازاینرو، عدم سودبری، داوطلبانه و عامالمنفعه بودن فعالیتهای سازمانهای مردم-نهاد، یکی از معیارهای مهم جهت شناخت و تفکیکشان از بعضی نهادهای دیگر همچون شرکتهای فراملی می-باشد - بیگزاده، . - 301 :1373 بااینحال، مقنن جمهوری اسلامی ایران با اختصاص چند تبصره به توضیح عبارات بکار رفته در تعریف فوق پرداخته است. تبصره 2 ماده 1 در توضیح وصف »غیردولتی« برای سازمانهای مردمنهاد بیان میدارد: »واژه غیردولتی، به این معناست که دستگاههای حکومتی در تأسیس و اداره سازمان دخالت نداشته باشند.
مشارکت مقامات و کارکنان دولتی در تأسیس و اداره سازمان، درصورتی که خارج از عنوان و سمت دولتی آنان باشد، مانع وصف غیردولتی سازمان نخواهد بود.« تبصره 3 و 4 نیز اینچنین »اهداف غیرسیاسی« و »اهداف غیرانتفاعی« را تشریح میکنند: »اهداف غیرسیاسی دربردارنده فعالیتی است که مشمول ماده یک قانون احزاب نگردد«؛ » اهداف غیرانتفاعی عبارت است از عدم فعالیتهای تجاری و صنفی انتفاعی بهمنظور تقسیم منافع آن بین اعضا، مؤسسان، مدیران و کارکنان سازمان.« نهایت آنکه تبصره 5 در توضیح وصف »داوطلبانه« ایراد میدارد: » داوطلبانه به معنای مشارکت و تأسیس و اداره سازمان بر اساس اصل آزادی اراده اشخاص است.«
12 بزهدیده توانخواه
»بزهدیده« به فردی اطلاق میگردد که براثر فعل یا ترک فعل غیرقانونی دیگری، مورد آسیب قرار می-گیرد . - Martin, 2001, 526 - اصطلاح »توانخواه« نیز زمانی که وصف آدمی قرار میگیرد، به انسانی اشاره دارد که از جهات مختلف ذهنی، جسمی، عاطفی یا اجتماعی تفاوت قابلملاحظهای با سایر انسانها دارد - افروز، . - 8 :1380 در یک تقسیمبندی ساده میتوان افراد مزبور را به افراد با نیازهای ویژهی جسمانی و ذهنی - عقبمانده ذهنی - تقسیم نمود.افراد با نیازهای ویژهی جسمانی، افرادی هستند که عموماً از قوهی عاقلهی سالم برخوردارند لیکن به دلیل نقصانهای جسمانی، نیاز به مراقبتهای ویژهای دارند.
معلولیتهای جسمانی به معلولیتهای حواسی از قبیل نابینای و ناشنوای، معلولیتهای حرکتی از قبیل انواع نقص عضوها، ضایعات نخاعی، ناهنجاری های مربوط به اسکلت و معلولیتهای احشام داخلی مانند ناهنجاری های قلبی عروقی، تنفسی و کلیوی شدید تقسیم میشوند. افراد با نیازهای ویژهی ذهنی نیز افرادی هستند که عملکرد هوشی آنها از حد طبیعی پایینتر است و در مهارتهای انطباقی خود دچار اختلال بوده و ازنظر توانایی یادگیری، همسازی با محیط، بهرهبرداری از تجربیات، درک مفاهیم، قضاوت و استدلال صحیح، به درجات مختلف محروم هستند. اگرچه
