مقاله چالش های فرا روی دسترسی به عدالت برای بزه دیدگان در فضای سایبر

بخشی از مقاله

چکیده:

بزه دیدهشناسی سایبری پدیدهی پیچیده نوین است که اندک زمانی از طرح بحث آن در میان حقوقدانان میگذرد و هنوز در مراحل ابتدائی خویش به سر میبرد. .به همین علت حمایتهایی را که نیز در قانون کیفری ایران در مورد بزهدیدگان جرائم سایبری پیشبینی شده است در مرحله اقدام و عمل با مشکلاتی روبرو است. که علت اصلی آن به ضعف تکنولوژی و عدم برخورداری از نیروی انسانی متخصص در این زمینه برمیگردد. همه حقوقدانان اتفاق نظر دارند که تنها با علم حقوق نمیتوان به مقابله با جرایم سایبری و حمایت از بزهدیدگان این نوع جرائم برخاست. بلکه نیل به اهداف مورد نظر در این زمینه نیازمند بهرهگیری از علوم مختلف مثل روانشناسی، جامعهشناسی، کامپیوتر و ... میباشد.قربانیان جرائم سایبری در واقع قربانیان پیشرفت تکنولوژی هستند. نکته قابل توجه در این بین آن است که بسیاری از بزهدیدگان جرائم سایبری به راحتی طعمه سایبری میشوند . برخی کلاهبرداریهای اینترنتی ناشی از کسب اطلاعات به روشهای بسیار ساده و سوءاستفاده از عکسها و اسرار شخصی نمونههایی از این موضوع میباشد. در این پژوهش اقدامات قانونگذار ایران در حمایت از بزهدیدگان جرائم سایبری بررسی و بر لزوم حمایت از برخی بزهدیدگان فضای سایبری مثل کودکان و زنان تأکید میشود.

واژگان کلیدی: قربانی جرم، بزهدیده، فضای سایبر، بزهدیده شناسی

مقدمه

گسترش زندگی بشر امروز در فضای سایبر به عنوان فضای نوین حیات، موجب گردیده تا زندگی انسان ها دست خوش تغییرات بسیاری شود. اما ظهور فضای جدید خالی از هرگونه ایراد و اشکال نبوده و موجب شده تافضای مجازی که حاصل پیشرفت فناوری رایانه ای میباشد همچون رهآوردهای دیگر حقوقی مقررات و رژیم حقوقی خاصی را پدید آورد و کنشگران موجود در این فضا را مورد حمایت قرار دهد.

حمایت از بزه دیدگان سایبری از آن رو حائز اهمیت است که انسان دارای کرامت، از حقوقی برخوردار است و این حقوق فارغ از نژاد، رنگ، مذهب، ملیت، وضعیت اقامت و ... محترم است و پاسداشت این حقوق اساسی که حقوق بشر نام دارد و جزء مسئولیت اولیه دولتهاست که ازنقض حقوق بشری یا انسانی اشخاص در هر فضایی اعم از حقیقی و مجازی جلوگیری کنند و در صورتی که به هر دلیل این حقوق نقض شد، باید سازوکار مناسب قضایی و اداری و مساعدت به قربانیان بر اعاده حقوق نقض شده اهتمام نمایند. از این رو نوشتار حاضر به دنبال بررسی مقوله بزهدیدهشناسی سایبری است. و مطالب آن در قالب چهار مبحث، .1 مفاهیم، .2 گونه های بزهدیدگی در فضای سایبر، .3 بررسی مقررات کیفری ایران در حمایت از بزهدیدگان سایبری، .4 لزوم توجه ویژه مقنن به اقشار آسیبپذیر در فضای سایبر، ارائه می گردد.

- 1 مفاهیم

- 1 – 1 فضای سایبری

ازلحاظ لغوی سایبربه معنی مجازی وغیرملموس میباشد،نخستین باراین اصطلاح »سایبرنتیک« توسط ریاضیدانی به نام نوربرت وینر در کتابی با عنوان »سایبرنتیک و کنترل در ارتباط بین حیوان و ماشین« در سال 1984 به کار برده شده است. سایبرنتیک علم مطالعه و کنترل مکانیزمها در سیستمهای انسانی، ماشینی - و کامپیوترها - است. فضای سایبر در معنا به مجموعه-هایی ازارتباطات درونی انسانها ازطریق کامپیوترومسائل مخابراتی بدون در نظرگرفتن جغرافیای فیزیکی گفته میشود. یک سیستم آنلاین نمونه ای ازفضای سایبر است که کاربران آن میتوانندازطریق ایمیل بایکدیگرارتباط برقرارکنند. برخلاف فضای واقعی،درفضای سایبرنیازبه جابجاییهای فیزیکی نیست وکلیه اعمال فقط ازطریق فشردن کلیدهایاحرکات ماوس صورت می-گیرد. - عاملی، 1390، - 23

- 2 – 1 جرم سایبری

جرم سایبری دراصطلاح به جرمی گفته میشودکه درمحیطی غیرفیزیکی علیه فناوری اطلاعات باحالات شبیه سازی ومجازیسازی ارتکاب مییابد. - جاویدنیا،1388، - 225 امروزه بسیاری ازجرائم سنتی،هم زمان باپیشرفت فناوری اطلاعات وارتباطات به شدت متحول شده وبه جرائم سایبری تبدیل شده اند. - پرویزی، 1384، - 46 جرائم سایبری نیزبه جهت گسترش خود،رفته رفته جانشین عباراتی چون جرم های رایانهای و جرمهای اینترنتی میشوند. به جرائم سایبر، جرائم علیه فناوری اطلاعات نیز گفته میشود. - پرویزی، 1384، - 40واژه رایانه به گونه ای دقیق وجامع نمی تواندگستردگی این محیط رانشان دهد زیرابسیاری ازابزارووسایل امروزی باداده هایی کارمیکنند که اساساًبه آنهارایانه اطلاق نمیشود. از این رو عبارتهایی مانند جرمهای رایانهای یا جرمهای اینترنتی نیز نمیتوانند به گونه ای دقیق جرم های ارتکابی مربوط به این حوزه را پوشش دهند. برای نمونه یک سامانه ضبط و پخشهای الکترونیکی، رایانه نیست؛ اما به طور کلی در زیرمجموعهجهانسایبرقرارمیگیرد. درجرائمسایبری،هیچتأکیدی برواسط وجود ندارد. وسایل مختلفی ساخته شده اند که هرکدام روش جدیدی را در راهیابی به این فضا، بدون نیاز مستقیم به رایانه پدید آوردهاند، مثلاً تلفن همراه یکی از این وسایل است. - پرویزی، 1384، - 95

- 3 – 1 مفهوم بزه دیده

واژه «victim» در فارسی به معنی »قربانی« به کار رفته است و به کسی گفته می شود که به دلیل قرار گرفتن ناخواسته و غیر ارادی در وضع دشوار و محیط نامناسب و یا به موجب عمل دیگری، دچار مشکل و مصیبت شده است. - انوری، 1382، - 3 به نظر می رسد این تعریف از قربانی خالی از اشکال نباشد؛ زیرا زمانی می توان فردی را بزه دیده دانست که از یک فعل مجرمانه آسیب دیده باشد. لذا اگر فردی به خاطر عملی که قانون گذار آن را جرم نمی داند دچار مشکلی شود بنابر اصل قانونی بودن جرم و مجازات نمی توان فاعل آن عمل را مجازات کرد و هم چنین به خاطر عدم وقوع جرم، بزه دیده ای وجود ندارد هرچند که از لحاظ اخلاقی، مرتکب آن فعل قابل سرزنش باشد.

در علوم جنایی، هرگاه رنج و سختی یا آسیب و زیانی از رفتار مجرمانه ی انسان برخاسته باشد به فرد زیان دیده از آن، »قربانی جرم« یا »بزه دیده« می گویند. بزه دیده شخصی است که به دنبال رویداد یک جرم به آسیب بدنی، روانی، درد و رنج عاطفی، زیان مالی یا آسیب اساسی به حقوق بنیادی خود دچار شده باشد. - رایجیان اصلی، 1384، - 15 در تعریف دیگری بزه دیده کسی است که یک خسارت قطعی، آسیبی به تمامیت شخصی او وارد آورده است و اکثر افراد جامعه هم به این مسئله اذعان دارند. - کردعلیوند ومحمدی، 1379، - 96 از نظر اعلامیه ی کمیسیون پیشگیری از جرم و عدالت کیفری سازمان ملل متحد در سال » 1996بزه دیدگان« در معنایی گسترده عبارتند از: اشخاصی که از رهگذر فعل یا ترک فعل های ناقض قوانین کیفری به شکل فردی یا گروهی متحمل آسیب نسبت به حقوق بنیادی خود شده اند. - 0شایان، 1384، - 2

هانس فون هنتیگ پدر علم بزه دیده شناسی، بزه دیده را چنین تعریف نموده است: »بزه دیده جرم مانند کسی است که کالبد عمل مجرمانه را تشکیل داده است. هنتیگ بزه دیده را در مفهوم مضیق خود مطرح ساخت که ناظر بر مجنی علیه است« ماده 1 اعلامیه اصول بنیادی عدالت برای بزه دیدگان و قربانیان سوء استفاده از قدرت نیز در تعریفی مشابه، بزه دیده را این گونه معرفی می نماید: »بزه دیدگان اشخاصی اند که در پی فعل ها یا ترک فعل های ناقض قوانین کیفری دولت های عضو از جمله قوانینی که سوء استفاده مجرمانه از قدرت را ممنوع کرده اند به شکل فردی یا گروهی به آسیب بدنی، روانی، رنج عاطفی، زیان اقتصادی یا آسیب اساسی به حقوق بنیادی خود دچار شده اند. - عزیزی، 1388، - 18 در نتیجه با بررسی و ارزیابی این تعاریف باید گفت بزه دیده شخص حقیقی یا حقوقی است که به دنبال ارتکاب یک جرم، به طور مستقیم یا غیر مستقیم دچار آسیب مادی یا معنوی شده باشد. - میرکمالی، 1390، - 4

- 2 گونه های بزهدیدگی در فضای سایبر

فضای سایبر با گوناگونی و تنوع فرصتها و ابزارهایی که برای ارتکاب بزه فراهم میکند، دستهبندیهای متعددی از انواع بزهدیدگی را در این فضا ایجاد نموده است. تازهترین آمارها در ایران نشانگر این است که در چهار سال اخیر، تعداد کاربران اینترنت در کشور، 25 برابر شده و بیش از 64 درصد از کاربران ایرانی به صورت خانگی از اینترنت استفاده میکنند، این امر نشانگر استقبال مردم به فضای سایبر و همچنین افزایش آمار بزهکاری و بزهدیدگی سایبری است. - سقازاده و کریم خانی، 1391، - 9 با توجه به افزایش بزه های سایبری، در ذیل به چهار دستهی عمده از بزهدیدگان سایبری پرداخته میشود.