بخشی از مقاله
چکیده
شادزیستن به عنوان یکی از نیازهای مثبت و فطری انسان، ضرورتی است فردی و اجتماعی. شکوفایی عواطف مثبت انسان موجب رشد فکر و تعادل روحی او میشود تا در عرصههای مختلف با قدرت ظاهر شود. دین اسلام که برخواسته از فطرت است، بر شادی صحه گذاشته آن را مورد تایید قرار داده است. شادی حلال و شادی حرام دو نوعی است که اسلام با تمیز قرار دادن آنها، انسان را از اضلال رها کرده و او را در راه تکامل هدایت میکند. مقاله حاضر به بررسی انواع عوامل شادی از منظر دین اسلام میپردازد. بیان میگردد شادی مطلوب جز در ظل دینداری نخواهد بود که سعادت هر دو سرا را به همراه خواهد داشت. .
واژه های کلیدی:اسلام، سعادت، شادی.
مقدمه
انسان در طول زندگی خود همواره به دنبال پیشرفت و کسب موفقیت است. یکی از عوامل مهم در این راه، شاد بودن است. شادمانی میتواندعنوانبه موتوری محرّک در فتح قلّهها به انسان کمک کند. موتوری محرّک که با آن، درهای موفقیت و اهداف خوشایند یکی پس از دیگری به روی انسان باز میشود. اما باید معنای واقعی شادی را فهمید و دانست که سرچشمه خوشحالی و رضایتخاطر از کجاست؟ شادی و نشاط یک ضرورت و نیاز است. چه کسی را میتوان یافت که مدّعی باشد نیازمند شادی نیست؟ اساس جهان هستی و پدیدههای آن به گونهای طراحی شده است که در آدمی شادی ایجاد کند. بهار با طراوت، صبح با لطافت، طبیعت با ظرافت، آبشارهای زیبا، گلهای رنگارنگ، دیدار دوستان، ازدواج و پیوند دو انسان؛ همه شادی آور و سرورانگیز است. از آنجا که شادی عوارض منفی مانند ناکامی، ناامیدی، ترس و نگرانی را از آدمی دور می کند، روانشناسان به ایجاد و تثبیت آن در انسان دستور اکید دادهاند و این نشانگر این حقیقت است که شادی، نیاز اساسی و ضروری آدمی و از خواستههای هر انسانی است که خداوند در او به ودیعه گذاشته است .[1]
آری، خداوند مرکز نشاط و آرامش است. کسی که با او قطع رابطه کند به طور یقین آرامش و نشاط خود را از دست خواهد داد و روحیه او منفی و افسرده خواهد شد. توجهات و تشویقات خداوند که با دعای دیگران یا اعمال پسندیده شامل انسان میشود، روحیه آدمی را شاد، با طراوت و امیدوار به آیندهای موفقیت آمیز قرار میدهد.دین اسلام که به همه شئون حیاتی انسان ژرف نگریسته و متناسب با نیازهای واقعی او و برای تعالی هرچه بیشترش برنامههایی ارائه کرده، شادی و نشاط و عوامل نشاطانگیز را که لازمه یک زندگی موفق است به انسان معرفی و توصیه میکند .[2] اسلام که دین شادی و نشاط است، ارمغان دین را برای بشر، شادی و سرور میداند و نکات ارزشمند زیادی را در خصوص ایجاد شادی و نشاط بیان کرده است. برخورداری از چهره شاد و بشّاش و امیدوارانه از ویژگیهای مومنان شمرده شده است.
در پرتو شادی و نشاط، زندگی دنیایی، طراوت و پویایی ویژهای پیدا میکند و روح امید و پیشرفت در انسان دمیده میشود.[3] قرآن کریم که کتاب جامع برنامه زندگی انسان از سوی باریتعالی است، راه را به خوبی نشان میدهد. ایمان به پروردگار و توکل به ذات اقدس الهی از عواملی است که شادی واقعی را در آدمی به همراه دارد.
در مقاله حاضر بعد از معرفی لغوی شادی، این مفهوم در علم روانشناسی و دین اسلام مورد بررسی اجمالی قرار میگیرد. سپس به بیان ضرورت و اهمیت شادی از نگاه دانشمندان و روایات معصومین - علیهمالسلام - پرداخته، شادی را در نگاه قرآن به دو دسته شادیهای پسندیده و ناپسند تقسیم میکند. پنج عامل موثّر در شادی انسان یعنی، نماز، تلاوت قرآن، روزه، مسافرت و شادی برای حل مشکلات علمی با استناد به آیات قرآن و سیره معصومین - علیهمالسلام - مورد بررسی قرار میگیرد. تاکید میگردد که شادی به عنوان هدف زندگی نیست ولی به عنوان عاملی برای رسیدن به کمالات و اهداف انسانی بهشمار میرود.
شادی در روانشناسی
یکی از ابعاد مهم شخصیت انسان، بعد روانی و جنبه روانشناسانه اوست، که خاستگاه هیجانات آدمی میباشد. هیجان از تعامل میان عوامل ذهنی، محیطی و فرایندهای عصبی-هورمونی پدید میآید و خود سبب پیدایش تجارب عاطفی یا انفعالی، پاسخهای فوری درونی از قبیل افزایش ضربان قلب، رفتارهای شادمانه و غمگینانه و مانند آن میگردد .[4]روانشناسان، هیجانات را به شیوههای مختلفی طبقهبندی نمودهاند که شادی در تمامی این تقسیمبندیها یکی از انواع هیجانات به حساب آمده است.[5] بنابراین، در تعریف روانشناسانه شادی، میتوان گفت شادی واکنش مثبتی است که در مواجهه با صحنهها و رویدادهای رضایتبخش پدید میآید و احساس خوشایندی است که بر اثر دستیابی به آنچه آرزو و انتظارش را داریم، پدیدار میگردد. بعضی نیز گفتهاند که شادی عبارت است از مجموع لذتهای بدون درد. شادی آرامش خاطر و رضایت باطن است. شادی آن کیفیت زندگی است که همه آرزوی یافتنش را دارند.[6]
شادی در اسلام
بررسی در آیات قرآن و سیره معصومین - علیهمالسلام - بیانگر آن است که شادی یکی از ویژگیهای بارز مومنان و بهشتیان میباشد. پیامبر اسلام همواره تبسم بر لب داشتند و هیچگاه با صدای بلند نخندیدند. امروزه شاهد آن هستیم که برخی از افراد، شادی را عاملی برای رهایی از فشارهای روزمره زندگی میدانند، حال آنکه اسلام شادی را قلب تپنده زندگی میداند. با توجه به آیه 6 از سوره مبارکه لقمان، شادی منحصر در شادیهای مادی نیست و شادیهای معنوی نیز وجود دارد. شادیهای توام با ساز و آواز مربوط به دوران نابالغی فکری و احساسی بشر است ولی دوران دیگری نیز انسان در پیش دارد که در آن از شادیهای معنوی بهره میبرد یا خود را به مرحله بهرهوری از آنها میرساند .[7]مفهوم شادی حدود 46 مرتبه با الفاظ گوناگون در قرآن مجید آمده است. فرح به معنای شادی دل که از لذتهای دنیا نشات میگیرد، 22
اهمیت شادی در کلام دانشمندان
روان انسان در مقابل عوامل بیرونی و درونی، واکنشهای مختلفی از قبیل شادی و خوشحالی، خشم و تنفّر، ترس و اندوه از خود نشان می دهد که به آن هیجان می گویند، این هیجانها بسته به عوامل پدید اورنده و نیز دیدگاه و اندیشه های انسان، گاه مثبت و گاه منفیاند. یکی از این جنبههای هیجان، شادی است که با واژههایی چون سرور، نشاط، وَجد، سرخوشی، مسرت و خوشحالی هم معناست. افراد مختلف و صاحبنظران گوناگون از شادی و شادزیستن برداشتها و تعاریف مختلف دارند. ارسطو میگوید: شادی بهترین چیزهاست و آنقدر اهمیت دارد که دیگر چیزها وسیله بهدست آوردن آن هستند. مارشال ریو در کتاب انگیزش و هیجان، شادی را احساسی مثبت میداند که زندگی را شیرین میکند.
شیرین بودن شادی، تجربه های اجتناب ناپذ یر زندگی مثل ناکامی، ناامیدی و عاطفه منفی را خنثی میکند و به ما کمک میکند تا سلامت روانی خود را حفظ کنیم. یکی از فواید شادی، آرامبخش بودن آن است. شادی اشتیاق ما را به انجام فعالیتهای اجتماعی و لبخندهای شادی، تعامل اجتماعی را تسهیل می کند. بنابراین یکی دیگر از فواید ابزار شادی، چسب اجتماعی بودن آن است که روابط را به هم می چسباند. در پرتو شادی است که انسان می تواند خویش را بسازد و قلههای سلوک را چالاکانه بپیماید و در اجتماع، نقش سازنده خود را ایفا کند. ابوالفضل طریقهدار در کتاب شرع و شادی، اهمیت شادی را در بیماریهای صعب العلاج بسزا میداند. یک جراح معروف طی مقالهای نوشت: شادی نه تنها جلوی بسیاری از بیماریهای ناشی از ناملایمات را که در قرن حاضر زیاد است میگیرد بلکه حتی قادر است جلوی رشد و نمای بیماری سرطان را که در کمین است نیز بگیرد.
غم و شادی انسان فقط مربوط به خودش نیست، بلکه با شاد یا غمگین شدن یک نفر، تمامی جامعه تاثیر میپذیرد یعنی غم یا شادی، فردی نیست و در یکجا باقی نمیماند و به همه افراد سرایت میکند. روپرت شلدریک زیستشناس مشهور، در کتاب علم جدید حیات فلسفه جدیدی را مطرح کرد که ثابت میکند نحوه تفکر ما نه تنها بر اوضاع و احوال خود ما، که بر اذهان همه انسانها در سراسر جهان تاثیر میگذارد. وی که برای اثبات نظریهاش از شواهدی علمی و تجربه های بسیاری کمک گرفته معتقد است: حافظه و شعور انسان تنها در مغزش ذخیره نمیشود بلکه چیزی به نام شعور جمعی نیزوجود دارد که انسانها به وسیله نیروی خاص با هم در ارتباطاند.بنابراین به راحتی میتوان به اهمیت و ضرورت شادی در سلامتفردی و اجتماعی انسانها پیبرد .[1]
اهمیت شادی در روایات معصومین - علیهمالسلام -
یکی از ضروریات فطری انسان، شاد بودن است. این مهم در سیره معصومین - علیهمالسلام - به صراحت دیده میشود. شاد بودن، یکی از نیازهای اساسی و تاثیرگذار در زندگی آدمی است که پیشوایان دین عنایت ویژهای به آن داشتند. به همین دلیل، خود نیز با چهره ای گشاده با مردم برخورد میکردند. استاد شهید مطهری در اینباره مینویسند: حضرت علی - علیهالسلام - مردی بود بشّاش. برخلافمقدس مآبهای ما که همیشه از مردم دیگر بهای مقدسی میخواهند، همیشه چهرههای عبوس و اخمهای درهم کشیده دارند و هیچوقت حاضر نیستند یک تبسّم را به لبان خود بیاورند، علی - علیهالسلام - همیشه با مردم با بشاشت و با چهره بشاش روبهرو میشد، مثل خود پیامبر. علی - علیه السلام - با مردم مزاح میکرد مادام که به حد باطل نمیرسید، همچنانکه پیامبر مزاح میکرد.
بزرگان دین در تقسیمبندی ساعتهای روزانه، جایگاه ویژهای برای شادی و تفریح درنظر میگرفتند. امام رضا - علیهالسلام - در اینباره میفرمایند: بکوشید اوقات شبانهروز شماوَالﱠذینَچهارساعتآتَیْناهُمُباشد:ساعتیالْکِتابَ »یَفْرَحُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ ... .«برای عبادت و مناجات با خدا، ساعتی برای تامین معاش، ساعتی برای معاشرت با برادران مورد اعتماد و کسانی که شما را به عیبهایتان آگاه سازند و در باطن به شما خلوص دارند و ساعتی را هم به تفریحات و لذتها اختصاص دهید و با این بخش از زندگی، قادر خواهید بود آن سه بخش دیگر را به خوبی انجام دهید. حضرت امام علی - علیهالسلام - ، شادی و نشاط را حالتی عاطفی میداند و آنرا به فرصت تعبیر میکند: مواقع شادمانی، فرصت است. آن حضرت حتی برای زمانهایی که غم و اندوه بهطور طبیعی به سراغ انسان میآید سفارش میکند که گشادهرو باشیم، چنانکه .میفرمایند: شادی مومن در چهرهاش و اندوهش در دلش است .[8]
اصولا شادیهای ناپسند، آنی، زودگذر و با نتایج ناخوشایند همراه معصومین - علیهم السلام - علاوه بر شادمانی خود انسان، به تلاش برای شاد کردن دل مومن نیز سفارشاتی داشتهاند و آنرا در راستای اهداف دین اسلام میدانند. امام صادق - علیه السلام - میفرمایند: هیچیک از شما فکر نکند که اگر مومنی را شاد کرد، فقط او راشادمان کرده بلکه به خدا قسم ما را شاد کرده، بلکه به قسم رسول خدا - صلیا..علیهوآله - را شاد کرده است. همچنین آن حضرت میفرمایند: هرکه غمی را از مومنی بزداید، خدا اندوههای آخرت او را برطرف کند و از گورش خنکدل بیرون آید .[9] امام رضا - علیهالسلام - میفرمایند: در برآوردن نیازمندیهای افراد با ایمان و شادمان کردن و دفع بدیها از آنان، نهایت کوشش را به کار ببرید و بدانید هیچ عملی نزد پروردگار متعال بعد از انجام فرایض، بالاتر ازشادمان کردن افراد مومن نیست .[10]
انواع شادی در قرآن
بررسی در آیات قرآن کریم موجب می شود تا این نتیجه حاصل شودکه شادیها به دو دسته پسندیده و ناپسند تقسیم میشوند. در ادامه به هر یک اشاره خواهد شد.
شادی پسندیده
اسلام درباره برخی از موضوعات نظر مطلقی نداده و تنها به توضیحاتی درباره کیفیت و چگونگی آنها اکتفا کرده است. احساسات یکی از آنها میباشد چراکه در افراد مختلف متغیر است. ممکن استعاملی در فردی منجر به لبخند شود اما در فردی دیگر از حدّ اعتدال خارج گردد. اگر شادی کنترل شده باشد و از حدّ اعتدال نگذرد در دین مبین اسلام پسندیده است لذا توصیه به شادی پسندیده و در حدّ اعتدال از توصیههایی است که از آیات و روایات استخراج میشود. بهطور کل میتوان شادیهای پسندیده را شادیهایی دانست که دارای این ویژگیها باشند: همراه با گناه نباشد، با غفلت از خدا مقرون نباشد و اعتدال و میانهروی در آن رعایت شود .[11] از جمله آیات مربوط به شادی پسندیده میتوان به آیه 36 از سوره مبارکه رعد اشاره کرد که نزول قرآن را نهتنها برای مسلمانان مومن، بلکه برای مومنان دیگر کتب آسمانی نیز مایه نشاط و خوشحالی میداند؛
شادی ناپسند
بعضی شادیها که با هدف تکاملی انسان سنخیّت ندارند یا با گناه، لهو و لعب و اتلاف وقت، هیجان کاذب و اذیت و آزار دیگران توامند، از نظر شرع مقدس، مذموم و ناپسندند. پیامبر اکرم - صلیا..علیهوآله - فرمودند: شادی سه مرز دارد: وفاداری، رعایت حقوق مردم و هشیاری در سخن. همچنین سفارش فرمودهاند که بکوشیم شادی ما در دنیا هرگز به قیمت از دست دادن سعادت آخرت نباشد.بنابراین شادیها باید بر اساس ارزشها و اهداف مقدّس باشند 12هستند. قرآن کریم زندگی دنیا را چیزی جز بازی و سرگرمی نمیداند که اگر کسی به آن مبتلا شود، به آن عادت میکند و زمامش به دست دنیا میافتد و تا زمانی که آدمی را فرسوده و خستهوَ مَا نکند،الْحَیاهُرهایشالدﱡنْیانمیکند؛إِلاﱠ» لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ لَلدﱠارُ الْآخداِرَهُ خَیْرٌ لِلﱠذینَ أیَتﱠقُوفَلاتَعْقِلُونَ - «انعام. - 32/
عوامل موثّر بر شادی
اسلام دین نشاطهای پایدار است از اینجهت شادیهای آمیخته با فساد را تجویز نمیکند. با بررسی در آیات قرآن میتوان به عواملی دست یافت که شادیهای پسندیده را در انسان بههمراه دارد. شادی
