بخشی از مقاله
چکیده
زمینه و هدف: مقولهی سلامت به عنوان نیاز همیشگی، شامل همهی ابعاد وجود انسان؛ اعم از جسم، روان و روح است. سلامت و شادی معنوی متکی به کیفیت شناخت، گرایش و رفتار انسان و در یک کلمه به نوع نگرش او بستگی دارد. نگرش الهی تمام ابعاد شخصیت مومن از جمله شادی را تحت تأثیر قرار می دهد. بررسی جایگاه نگرش الهی در شادی معنوی از منظر آیات و روایات هدف این پژوهش است.روش تحقیق این پژوهش توصیفی -تحلیلی است که با اتکا به منابع اسلامی انجام گرفت.یافتههای تحقیق نشان داد؛ از نظر قرآن کریم، نگرش الهی عامل مهم شادی معنوی انسان بوده که با ایجاد رضایت از گذشته و اطمینان به آینده، شادی حال را رقم میزند.
بحث و نتیجهگیری: آدمیان یا اندوه گذشته را میخورند یا نگران آیندهای نیامده هستند. از این رو در الگوی شادی معنوی، مومنان آینده و گذشتهی خویش را تحت اراده و تدبیر خدای می بینند و هیچ اندوهی از گذشته و ترسی از آینده و ندارند و به آنچه خدا اراده نموده آرام و خشنودند. آخرین کتاب آسمانی، شادی عمیق انسان را به فضل عام الهی بر همهی انسانها و رحمت خاص الهی بر مومنان منحصر و وابسته نموده است. به این ترتیب تمام ابعاد شخصیت یک مؤمن و حالات و هیجانات او از جمله شادی، تحت عملکرد ایمان قرار گرفته و آرامشی الهی و شادی معنوی نصیب وی میگردد.
واژههای کلیدی:نگرش الهی، شادی، آرامش، شادی معنوی، آیات و روایات
مقدمه
شادی ها به لحاظ کیفیت، عوامل و آثار در یکی از نظامات شادی سالم یا ناسالم قرار می گیرند. نظام شادی سالم در بعد مادی و معنوی قابل مطالعه هست. شادی مادی به مواردی گفته می شود که شادی های طبیعی و مادی انسان با نگرش الهی صورت گرفته دارای سلامت اخلاقی لازم هستند. لذت و شادمانی ارتباط معنوی انسان با خالق بر اساس نگرش الهی، شادی معنوی است. شادی معنوی از دیدگاه های گوناگون قابل طرح است لکن این تحقیق با واکاوی جایگاه نگرش الهی در شادی معنوی، به این پرسش پاسخ خواهد داد که از منظر قرآن کریم نگرش الهی چه جایگاهی در شادی معنوی دارد.
بی تردید در روزگار پیشرفتهای که آزمایشگاه، انسان را در بوتهی تجربه قرار داده و نسخهی عافیتبخش او را ارائه میدهد، هنوز گونهای از دردها و آلام، در جان آدمیان رخنه کردهاند حال آنکه این بیماریها با ویژگی فرامادی، به بعد روحانی آدمی تعلق گرفته-اند. غفلت از الزامات این بعد انسان و اکتفا به نیازهای ظاهری او، موجب میشود؛ سلامت همهجانبه، تأمین نشده و در ارائهی راهکارهای جامع برای سلامت ناکام بمانیم.از دیگر سوی، تنها خدای متعال و خالق روح آدمی، به سقم و صحت غم و شادی آن آشناست. از این رو تبیین روند اثر بخشی نگرش الهی در سلامت روح و ایجاد شادی سالم، کمک شایانی به متولیان سلامت جسم، روان و روح انسانها خواهد داشت تا بتوانند متغیرهای این سلامت را از منظر وحیانی بشناسند و به کار بگیرند.
به طور کلی اولین ریشههای این اندیشه در آیات نازل بر پیامبر اکرم ص و سپس در آموزههای اخلاقی عرفانی معصومان ع مطرح شده است. آخرین کتاب آسمانی، شادی عمیق انسان را به فضل و رحمت الهی منحصر و وابسته نموده1 و هرگونه ترس و اندوه را از اولیای الهی نفی کرده است.2 در میان فلاسفه و عارفان مسلمان نیز این موضوع به عنوان یکی از حالات نفس بررسی شده است. ابن سینا3 در نمط هشتم اشارات تحت عنوان بهجت و سعادت، شادی و لذتهای عمیق روحانی را به درک کمال مطلق وابسته نموده است.جیمز4 در کتاب دین و روان، نقش باورهای مذهبی در بهداشت روان را بررسی نموده و معتقد است؛ احساس لذت مدام و مطلق، هیچ جا جز در مذهب یافت نمیشود.
سالاریفر و همکاران5 ذیل عنوان اعتقادات و بهداشت روان، در فصل چهارم کتاب»بهداشت روانی با نگرش به منابع اسلامی« نگرش جامع انسان به عالم را بستری برای حرکت به سوی سلامت معنوی و شادی تلقی نموده و ایمان را عامل سلامت در بعد شناختی، عاطفی و رفتاری انسان دانسته است.در میان پژوهشهای معاصر، فعالی6در نقد فلسفی بر شادی از دیدگاه دالایی لاما، شادیهای مثبت از نگاه دینی را بیان داشته و بالاترین شادی را در سلوک عرفانی و معنوی میداند.کیانی نژاد7در رسالهی کارشناسی ارشد، عوامل نشاط و شادمانی را از منظر اخلاق اسلامی تحقیق کرده و بر اصل نگرش توحیدی در شادی تأکید نموده است.
پژوهش »الگوی شادکامی در اسلام8« بر شیوهی اصلاح باور تکیه نموده و پژوهش را بر این فرض استوار نموده است که با نگرشهای الهی، شادکامی واقعی در زندگی انسانها بدست میآید.پژوهش علیانسب و همکاران9 که اصول اخلاقی شادی را از دیدگاه قرآن و روایات بررسی نموده است. این اصول به عنوان معیار سلامت شادی به تنظیم رابطهی انسان با خدا در مسألهی شادی پرداخته است لکن بر اساس فرضیهی پژوهش حاضر، نگرش الهی و ارتباط معنوی با خالق به عنوان عنصر اثربخش بر مقوله شادی است.پژوهش سراج زاده و همکاران10 رابطهی دینداری و شادی را مورد مطالعه قرار داده و بر رابطهی مثبت دینداری با شادمانی تأکید نمودهاند.علیرغم انجام تحقیقات کتابخانه ای و تجربی، تاکنون در هیچ پژوهشی به صورت مستقل جایگاه نگرش الهی در شادی از منظر قرآن و حدیث بررسی نشده ضمن آنکه شادی معنوی مفهوم نسبتا جدیدی در این حوزه مطالعاتی است.به منظور گرفتار نشدن به مغالطهی اشتراک، لازم است مقصود از واژگان کلیدی این پژوهش، روشن شود:
مفاهیم
الف - نگرش الهی در لغت نگرش به معنای نگریستن، بینش و نظر است.11 به دقتنظر کردن، توجه کردن و نظارت کردن، در معنای نگرش کردن آمده است.12 معادل واژه Attitude در فارسی، نگرش، ترجمه شدهاست.13در اصطلاح، نگرش مجموعهای از اعتقادات، عواطف و نیات رفتاری نسبت به یک شیء، شخص یا واقعه است. به عبارتی تمایل نسبتاً پایدار به شخصی، چیزی یا رویدادی است که در احساس و رفتار نمایان میشود.14 نگرش در زمینهسازی و شکلدهی به رفتارها، ایجاد انگیزشها، ارضای نیازها و جهتدهی به گرایشها تأثیری جدّی دارد.از این رو نگرش الهی صرف یک باور درونی و بیاثر نیست، بلکه نگرش الهی، حالت، احساس و رفتارهای متناسب خود را به همراه دارد. نگرش الهی در این پژوهش، مجموعه باورها و اعتقادات موثر در رفتار است که مؤمن به مجموعهی نظام هستی دارد و از توحید و آموزههای وحیانی نشأت میگیرد و تمام مصادیق و ساحتها همچون نگرش شخص به خود، دیگران، زندگی، شادی، دین، خدا، مبدأ و معاد انسان را شامل میشود.
ب - شادی معنوی قرآن کریم، نگاه ارزش داورانه به شادی دارد و آن را نه فقط به عنوان حس مثبت؛ بدون توجه به پیش و پس آن؛ بلکه بسته به اسباب، آثار و کیفیت آن ارزیابی میکند.15 از نظر قرآن، شادیها دارای دو سنخ اند؛ شادی مادی و شادی معنوی است. شادی های مادی گاهی در نظام شادی سالم بوده و با هنجارهای اخلاقی و اجتماعی توأم است.16در مواردی نیز در نظام شادی ناسالم قرار گرفته و منفی و توأم با رذایل هستند.17 شادی مادی سالم، مثبت، سازنده، با ارزش، نورانی و سفید، انبساط خاطری است که توأم با رضایت خدا باشد18مراتب بالای نگرش الهی، حالتی از معنویت پدید میآورد که مومن نسبت به گذشته رضایت خاطر و نسبت به آینده اطمینان جدی داشته و در همان حال »شادی معنوی« دارد. »شادی معنوی« سالمترین سطح شادی است که در بستر سلامت معنوی مومنان رشد میکند و توأم با یک جهتگیری الهی در زندگی و از سنخ شادی ابدی و اخروی انسان است. شادی معنوی پاک، عمیق، مستمر و درونی است که از ارتباط قلبی انسان با خداوند و با امور معنوی و روحانی بدست می آید.
نگرش الهی و شادی معنوی
علیرغم پی شرفت صنعتی ب شر و تأمین نیازهای مادی و رفاهی او جهت رسیدن به شادی و آسایش؛ باید اذعان داشت که ژرفای وجود آدمی و لایههای عمیق روح، فقط با یاد خدا شاد و آرام میشود.19 این آرامش تا هنگام حضور خدا در قلب انسان رنگ زوال نمیگیرد. شادی معنوی در مراتب بالاتر با فانی شدن در خدا پدید میآید. زدودن فا صلههای مادی و نف سانی میان بنده و خدا، همان ات صال با کمال مطلق ا ست. شادمانی ات صال با او به لحاظ کیفی، عمیق و از جهت کمی، پایدار بوده و از هر شادی فناپذیر و زودگذر دنیوی، دلپذیرتر است.قرآن کریم، رحمت و فضل الهی را عامل انحصاری شایستهی شادی بر پیروان خویش عنوان نموده است: »بگو به فضل و رحمت خداست که ]مؤمنان[ باید شاد شوند و این از هرچه گرد میآورند، بهتر است20.« این آیه، شادی به تفضل و رحمت الهی را که منوط بر نگرش و باورمندی توحیدی است بر شادی ناشی از انباشتههای مادی ترجیح داده و دستور میدهد؛ مؤمنان شادیهایشان را از
