بخشی از مقاله
چکیده
در این پژوهش، نحوه تعامل جنس مؤنث با فضای مجازی و ظرفیتها و تهدیدهای برآمده از آن- به ویژه در عرصه آموزشهای جنسیتی و خانواده-محور- مورد تأمل و بررسی قرار گرفته است.به طور کلی، تحولات پرشتاب و فزاینده در فضای رسانه و نیز پیامدهای آن بر عرصههای جنسیتی و خانواده، چنان پربسامد و پر دامنه است، که بدون شناخت و تحلیل درستی از این تغییرات، نمیتوان از ظرفیتهای آن بهره برد، و از تهدیدهای آن در امان ماند؛ لذا به نظر میرسد در کنار پیامدهای منفی رسانه و فضای مجازی برای منزلت جنسیتی و موقعیت خانواده، شاهد فرصتهای بیبدیلی در ارتقای آموزشهای جنسیتی و خانوادهمحور باشیم.
این پژوهش تلاش نموده است پس از بررسی کلیات و ادبیات تحقیق، ابتدا به بررسی تحولات و اقتضائات جهان رسانهای معاصر پرداخته، سپس به ویژگیهای متمایز فضای مجازی در قیاس با فضای حضوری- عینی- اشاره نماید؛ در بخش سوم نیز منظر شیعی به موضوع تعلیم و تربیت زنان شرح داده شده، و به خوانش انتقادی نظام آموزش حضوری در ایران پرداخته شده است؛ همچنین در ادامه، از فضای مجازی به مثابه مهمترین فضا یا ابزار تربیت غیر رسمی و آگاهیبخشی به زنان یاد شده است.در بخش پایانی پژوهش نیز مناسبات فضای مجازی و زنان از زاویه سیاستگذاری جنسیتی نگریسته شده، و ظرفیت-ها و تهدیدهای فضای مجازی برای زنان بیان شده است؛ در این قسمت، پس از ترسیم وضعیت کاربری فضای مجازی در ایران، به برخی پیامدهای آن و فرصتها و چالشهای برآمده از آنها نیز پرداخته شده است.در نهایت پژوهش حاضر، با برشمردن بایستهها و سیاستهای جهتدهی فضای مجازی به سمت تربیت خانوادهمدار،ارزشمحور و جنسیتگرا خاتمه یافته است.
واژگان کلیدی: آموزشهای جنسیتی، آموزشهای خانوادهمحور، فضای مجازی
مقدمه
دوران مدرن، عصر جهانی شدن بوده و پررنگترین وجه جهانی شدن، جهانی شدن فرهنگ است - گیدنز،. - 77:1377 از مهمترینابزارها یا عوامل مهم در پدیدهی جهانی شدن، گسترش ارتباطات و افزایش سرعت انتقال اطلاعات از طریق رسانهها است. اهمیت این رسانههای ارتباط جمعی و گروهی تا اندازهای است که اندیشمندانی همچون الوین تافلر، در تقسیمبندی مراحل تاریخی تمدن
بشر، آنرا به سه مرحلهی: "کشاورزی"، "صنعتی" و "فراصنعتی یا عصر ارتباطات و اطلاعات" تقسیم نمودهاند. در عصرفراصنعتی، قدرت در دست کسانی است که شبکههای ارتباطی و اطلاعاتی را در اختیار خود دارند - آلوین تافلر و دیگران، . - 1377
شاهد آن هستیم که با توسعه و گسترش تبادل اطلاعات در تمام زمینهها، »جهانی شدن فزاینده رسانههای ارتباط جمعی« ایجادگردیده است و رسانهها در جهت جهانی شدن فرهنگ یا همانندسازی گام بر میدارند. تا آنجا که امروزه، وسایل ارتباطجمعی نوین همچون فضای مجازی، در تمامی کشورها، نقش حساس و مهمی در زمینههای مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، روانی و... ایفا مینمایند؛ پدیدهای که هر روز در حال پیشرفت بوده و ظهور فناوریهای جدید در این زمینه، ارتباط نزدیک و انتقال سریع اطلاعات و همزمان بخشهای مختلف و وسیعی از جهان امروز را میسر ساخته است.در دهههای اخیر، اینترنت و فضای مجازی و شبکهسازیهای آنها، بهصورت یکی از نمادهای فرهنگ جهانی در آمده است که شاید بیش از تمام فناوریهای دیگر در تمام جهان و از جمله ایران توانسته در لایههای گوناگون خرد و کلان زندگی اجتماعی،تاثیرات عمیق و پایداری بگذارد.
نکته حائز اهمیت آن است که جامعه ما افزون بر آنکه به تبع جامعه جهانی مسیر تحولات را میپیماید، ضربآهنگ تحولات در آن، در پارهای زمینهها، تندتر و رساتر شنیده می شود. نگاهی گذرا به جامعهی امروز ایران و مقایسهی آن با چند دههی گذشته، نشان میدهد که تغییرات بسیاری در حوزههای گوناگون جامعه ی ایرانی رخ داده است؛ یکی ازعرصههای پرتحول اجتماعی در جامعه ایرانی پس از انقلاب اسلامی بهمن .1357ه.ش، عرصه خانواده و زنان و یا به تعبیریقلمروهای جنسیتی در معنای عام است؛ برخی میان این تحولات، با افزایش تجربه حضور زنان در عرصه آموزشی و نیز بهرهمندی بیشتر آنان از رسانه و فضای مجازی، ارتباط معناداری می بییند.
.1 کلیات و ادبیات بحث
یک. بیان مساله
در کشور ما، مسائل زنان و خانواده از پراهمیتترین دغدغههای فرهنگی -اجتماعی است که البته جریانهای فکری و فرهنگی مختلف، نگاههای متفاوت و در مواردی متضاد، در قبال این موضوع دارند. به طوری که عدهای از کنشگران یا چهرههای آکادمیک با رویکرد فمینیستی، رفع کلیشههای جنسیتی را از مهمترین موضوعات قابل طرح میدانند و گروهی دیگر از فعالان و پژوهشگران بر نگاه دینی تأکید دارند و مسائل زنان را با نگاهی خانوادهمحور مدنظر قرار میدهند. موضوع جنسیت و رسانه محل تلاقی این دو نگاه است. مهمترین نقد فمینیستها به حوزه"جنسیت و رسانه"، تأکید رسانه بر کلیشه های جنسیتی، نگاه منفعل به زن و تصویرگری زن در نقشهای محدود کننده خانگی است.
در نقطه مقابل، رویکرد دینی بر مواردی چون نادیده گرفتن مرزهای جنسیتی، کمتوجهی به ویژگیهای برجسته زنانه و مردانه در رابطه اجتماعی و خانوادگی بهویژه در روابط زناشویی، ارائه تصویر غلط از خانواده و نمایش تصویری ناموزون از مشارکت اجتماعی زنان تأکید میکند - نشریه حوراء، 1388، ش . - 32 این نوشتار تلاش دارد با رویکردی ارزشی به تعاملهای جنسیت و رسانه در عرصه آموزشی بپردازد.از سوی دیگر، مناسبات زن و رسانه را می توان از مناظر مختلفی نگریست: زن به مثابه"فعال و کنشگر" در رسانه؛ زن به مثابه"موضوع"در رسانه - تصویر زن و خانواده در رسانه و پیامهای آن - ، زن به مثابه"مخاطب"رسانه - تأثیر برنامههای تلویزیون بر زنان،هویت و نقشهای جنسیتی و نهاد خانواده - و زن به مثابه"عنصری تأثیرگذار"بر رسانه - تأثیر ذائقه زنان به عنوان نیمی از مخاطبان رسانه در تولید برنامههای رسانه - برخی از این مناظر به این حوزه است.
در این نوشتار تلاش شده بر نقش زنان به عنوان موضوع و مخاطب رسانه توجه شود و به جایگاهشناسی رسانه - فضای مجازی - در ارتقای آموزشهایی که دارای رویکرد دینی بوده و بهتحقق هویت و نقشهای جنسیتی مورد تایید دین یاری رسانده و منزلت خانواده را ارتقا می دهند، پرداخته شود. باید توجه داشت که افزایش جمعیت خواهان دسترسی به اطلاعات و کسب مدارج عالی علمی، محدودیتهای مادی و انسانی موجود بر سر راه تأمین این نیازها و تحول پرشتاب اجتماع، مانع از آن میشوند که همچنان روشهای سنتی آموزش بتوانند برای پاسخگویی به نیازهای فزاینده معاصر مورد توجه قرار گیرند.
امروزه، فناوری اطلاعات بهتدریج بخشی از برنامههای درسی مؤسسات آموزشی شده و این اقدام بهمنظور گسترش کیفیت آموزش با هزینههای کمتر و از راه دور، و نیز عرضه کیفیت برتر آموزشی با استفاده از اینترنت صورت میگیرد. در همین راستا میتوان به پیدایش پدیدههای نوینی همچون: دانشگاههای مجازی،مدارس علمیه مجازی و استفاده از روشهای الکترونیکی و استقبال قابل ملاحظه از آنها اشاره نمود. از این رو، بررسیهای دقیق-تر رابطه میان فضای مجازی -به عنوان یک پدیده نو و فراگیر اجتماعی- با افزایش تصاعدی ضریب نفوذ اینترنت در ایران و درکنار آن افزایش تعداد سایتها و وبلاگهای زنان و پایگاههای اطلاع رسانی بر روی این شبکه جهانی و توجه ویژه کاربران زن ایرانی به آن از یک سو، و فرصتها و تهدیدهای این مولفهها برای آموزش و آگاهی بخشی جنسیتی و خانوادهمحور از سوی دیگر، ضروری است.
اگر نقش نهاد "آموزش"، آماده کردن یادگیرندگان برای دریافت دانش از میان بافت فرهنگی و حوزههای دانشی است؛ بی تردید یکی از این حوزهها، اندیشه دینی است و از سیستم آموزشی انتظار می رود بتواند تسهیلاتی در این راستافراهم کند. به نظر می رسد ویژگیهای جنسیتی زنان، نوع نقشهای خانوادگی و اجتماعی که بر عهده دارند و ملاحظات دینی درخصوص مناسبات اجتماعی زنان، فضای مجازی را به یکی از عرصههای مهم آموزشی برای زنان مبدل می کند.نقش محوری اینترنت و فضای مجازی بهعنوان ابزار اطلاعرسانی و آگاهی بخشی، چنان مهم است که بدون در نظر گرفتن آن، امکان برنامهریزی، توسعه و بهره وری در زمینههای فرهنگی، علمی، اقتصادی، آموزشی و ارتباطات در جهان آینده امکانپذیر نخواهد بود.
از همین رو، بررسی تأثیرگذاری شبکهی جهانی- از جمله: سایتها، وبگاهها، وبلاگها، اتاقهای گپ، تالارهای گفتوگو، شبکههای اجتماعی موبایلی و پستالکترونیک- بر ارکان مهم اجتماع و نهادهای آن همچون خانواده، امری است که باید هرچه بیشتر مدنظر قرار گیرد؟ از پژوهشگران، سیاستگذاران، مدیران و فرهنگدوستان انتظار می رود به بررسی و تبیینکارکردهای مثبت و منفی فناوری اینترنت در جامعه و در سطح خانواده و بر هویت و نقشهای جنسیتی بپردازند و از کارکردهای مثبت آن در جهت بهبود و ارتقای سطح اجتماعی، دینی و فرهنگی زنان و خانواده بهره برند. از سوی دیگر، آسیبها و تهدیدهای آن را شناسایی نموده و با برنامهریزی درست آن را کنترل و مدیریت کنند؟
دو. اهمیت و ضرورت مساله
همانگونه که اشاره شد، در قرن 21 و هزارهی سوم، ارتباطات، فناوری و اینترنت، جزء لاینفک زندگی انسان معاصر شده است. افزایش کاربران اینترنت، توسعه ی ارتباطات، شبکههای اطلاعرسانی، تنوع کاربردهای اینترنت، ایجاد شهرهای الکترونیکی و اینترنتی و طرح دولت الکترونیکی از جمله شواهد موجود در تأثیرگذاری سریع این پدیدهی ارتباطی در جهان است. در جوامعپیشرفته، فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی به عنوان ابزاری برای تبدیل مزیت نسبی به رقابتی و صنعتی زیربنایی و راهبردی و ازارکان و اهداف اصلی حفظ یا نیل به توسعه پایدار محسوب می شوند - پورفرد، . - 1395 بررسی ابعاد فرهنگی و اجتماعی محصولات فناوری نوین اطلاعات و رویکردهای مختلف اینترنت از لحاظ بازتولید هویتهای متفاوت و تأثیر آن بر نهادهای دیگر اجتماع، اهمیت بسیاری دارد.
تغییر در ساختار و تعریف ارزشها و قوانین شکلگرفته در جوامع و ارتباطات انسانی، شکلگیری فرهنگها و خردهفرهنگها و الگوهای فرهنگی و شکلگیری سبک زندگیهای جدید، از جمله تغییرات مشهودی است که این فناوریهای جدید در دنیای مدرن و در سطح اجتماعی، خانوادگی و فردی ایجاد نمودهاند.در ایران پس از انقلاب اسلامی، بهواسطه جایگاه مسئله زنان و خانواده، تحولات در زندگی زنان و الگوهای خانواده یکی از بارزترین مصادیق تغییر و تحول در جامعه قلمداد می شود. به عبارت دیگر، در کشور ما، وضعیت زنان و خانواده با گفتمان اسلامی حاکمیت پیوند دارد و در موارد فراوانی، تحقق آرمانهای آن به غلط یا درست با مسئله زنان سنجیده میشود”نشریه
