بخشی از مقاله
چکیده
یکی از ابعاد اساسی شخصیت انسان ، بعد عقلانی است.این بعد از شخصیت ،شگفت انگیزترین تأثیرات را در جریان حیات آدمی به دنبال دارد، تا آنجا که آن را محور اساسی تعلیم و تربیت دانسته اند.خردورزی و استفاده عملی از توان فکر و اندیشه ، آثار تربیتی ارزشمندی در ابعاد گوناگون شخصیت انسان دارد.بررسی احادیث و روایات نشان می دهد که آثار تربیتی خردورزی در همه ابعاد سبک زندگی با دقت مورد توجه قرار گرفته است.
در این نوشتار با روش رویکرد توصیفی - تفسیری ، احادیث و روایات مرتبط با عقل و خردورزی، مورد بررسی قرار گرفته است . اطاعت از حق و پرهیز از ظلم و ستم ، زرف اندیشی و نگریستن به عواقب امور ، زهد نسبت به دنیا و رغبت به آخرت ، تردید منطقی و مشورت با دیگران ، فهم صحیح از دنیا و آخرت ، دانش دوستی ،آینده نگری ، سعه صدر،عبرت گیری از حوادث و اعتدال در خواسته ها از اثرات بکارگیری عقل و خرد در سبک زندگی اسلامی است. خودپسندی، بی نیاز دانستن خود از عقل دیگران، همنشینی با جاهلان، همنشینی با جاهلان، زیاده خواهی و افزون طلبی، دنیا دوستی، کبر، آرزوهای دور و دراز، زیاده روی در شوخی و مزاح، زیاده روی در لهو - سرگرمی - ، هوای نفس، طمع و غضب از آفت های عقل می باشد.
-1 مقدمه
برترین موهبتی که خداوند به انسان عطا فرموده ، عقل است.عقل نوری رحمانی است که پیامبر درونی انسان شمرده می شود.و به حسب ذات مایل به خیرات و کمالات و خواستار عدل و احسان است - دلشاد تهرانی ،1383 ص. - 191عقل ملاک تکلیف و ثواب و عقاب است و به وسیله آن ،حق از باطل و خیر از شر و راه از بیراهه تمییز داده می شود و به وسیله آن زشت زیبا ، کمال و پستی و راستی و نادرستی تشخیص داده می شود - ابوطالبی،1388ص. - 147 در دیدگاه اسلامی بر اهمیت عقل بکارگیری عقل در زندگی تأکید شده است به گونه ای که اندیشمندان تعلیم و تربیت یکی از ویژگی های اصلی تربیت اسلامی را تکیه بر عقل و جنبه خردورزی انسان می دانند.
در واقع در بین جنبه های گوناگون وجود انسان ، همچون جنیه های جسمانی ، عقلانی ،عاطفی،اجتماعی و تعامل و ارتباط فعال آنها با یکدیگر ، نقش جنبه عقلانی در اثرگذاری و غنی سازی دیگر جنبه ها ، برجسته و متمایز به نظر می رسد.با این وجود بعد عقلانی و جنبه خردورزی انسان به خودی خود شکوفا نمی شود ، بلکه برای پیمودن منزل سعادت و راه تکامل نیاز به هدایت و پرورش دارد.از این رو پرورش عقلانی و ایجاد شرایط مناسب برای پرورش عقل و شناخت محدودیت های عقل ضرورت دارد - ملکی ، 1379ص. - 502در این نوشتار با روش های کتابخانه ای و توصیفی - تفسیری ،آیه های قرانی و احادیث و روایات مرتبط با عقل و خردورزی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در ادامه مفهوم شناسی عقل ، اهمیت و ارزش عقل در اسلام ، ثمرات بکارگیری عقل و محدودیت های عقل به اختصار تبیین شده است.
-2 مفهوم شناسی عقل
عقل در لغت به معنای امساک و استمساک یعنی بستن ، بازداشتن ، و نگه داشتن است این معنا با عقال - زانوبند - که بدان شتر را مهار می سازند و با معقل که به معنای دژ و حصن است ، تناسب دارد - بهشتی،1387،ص.. - 118متضاد کلمه عقل ، واژه - - جهل - - است جهل در اصل به معنای - - عمل بدون تأمل - - یا - - عمل ناسنجیده - - است همانطور که در واژه عقل ، مفهوم بازداری و کنترل مفید و ثمربخش نهفته است، واژه جهل حاکی از - بی گدار به آب زدن - است که عموماٌ به نتایج زیانباری منجر می شود. - باقری 1383ص. - 16راغب در المفردات می نویسد :اصل عقل، نگهداری وضع چیزی است و به دو چیز گفته می شود: اول ، به قوه ای که آماده قبول دانش است که اگر انسان نداشته باشد ، تکلیف از او ساقط است.
دوم، به علمی که انسان به وسیله این قوه کسب می کند و این همان چیزی است که قران کافران را به خاطر تعقل نکردن ، مزمت کرده است. در المنجد ، عقل به معنای - درک - آمده است و عقل به عنوان نور رحمانی در نظر گرفته شده است که نفس با آن اموری را درک می کند که با حواس ادراک نمی کند در تفسیر المیزان ، کلمه عقل به معنای بستن و گره زدن آمده است و آن چیزی است که به وسیله آن خیر و شر و حق و باطل تشخیص داده می شوددر تعریف اصطلاحی عقل ، عقل به عنوان ملکه و حالتی نفسانی در نظر گرفته شده که انسان را به سوی انتخاب خیر و دفع و دوری از بدی ها و مفسدات دعوت می کند در دیدگاه تربیتی اسلام منظور از عقل آن استعداد یا نیرویی است که به وسیله آن انسان حقیقت را از خطا ، حق را از باطل ،سره را از ناسره ، و یا درست را از نادرست تشخیص می دهد و به شناخت کلی می رسد.
-3 اهمیت و ارزش عقل در اسلام
عقل در قران و روایات اسلامی از اهمیتی ویژه برخوردار است. اهمیت عقل و شمار روایت های مرتبط با آن سبب شده نخستین کتاب مجموعه روایی کافی که یکی از معتبرترین مجموعه های روایی شیعه است کتاب عقل و جهل نامیده شود.استاد مطهری - 1368ص - 91 در زمینه اهمیت عقل می نویسد : - - اسلام دینی طرفدار عقل است و به نحو شدید هم روی این استعداد تکیه کرده است و نه فقط با آن مبارزه نکرده است ، بلکه از آن کمک و تأیید خواسته است - - .غزالی نیز عقل را عالم اعلای آدمیت می خواند و در تشبیهی شگفت ، عقل را چشم ملکوتی انسان می خواند که آدمی با آن ، در چشم برهم زدنی آسمان و زمین را درمی نوردد و تا ژرفای هستی نفوذ می کند و رمز و روح امور را در می یابد.
قران کریم برای تعقل و اندیشه ورزی انسان اهمیت ویژه ای قایل است و آن را اساس انسانیت و زیرساز تربیت انسانی و معنوی و ملاک و معیار امر و نهی دانسته است. - بهشتی، 1387ص. - 123 در قران کریم بیش از سیصد آیه وجود دارد که انسان را به تفکر و تعقل و تدبر فرا می خواند: افلا تتفکرون - انعام - 50/ ؛ افلا یعقلون - بقره44/و - 76 ؛ لعلکم تعقلون - بقره37/،یوسف - 2/ ؛ - لعلکم یعقلون - بقره - 164/ و غیره.
قران در ملامت کفار می گوید"...کفار - از شنیدن و گفتن و دیدن آیات حق - کر و گنگ و کورند زیرا عقل خود را به کار نمی بندند - بقره. - 171/برخی از آیات قران ، کسانی را که از نیروی خرد خویش بهره نمی برند، سرزنش می کند:"بدرستی که بدترین جنبندگان در نزد خدا مردمی هستندکه تعقل نمی کنند" - انفال . - 22/ قران در آیه ای دیگر یکی از علل جهنمی شدن انسان را فرو نهادن خردورزی می خواند:"و گویند اگر ما - به راستی - می شنیدیم و تعقل می کردیم هرگز در زمره اهل آتش فروزان دوزخ نبودیم" - ملک. - 4/همچنین قران کریم ، کسانی را که تن به تقلید کورکورانه می دهند ، ملامت می کند:"...گویند که ما پیرو کیش پدران خود خواهیم بود آیا بایست آنها تابع پدران باشند در صورتیکه آنها بی عقل و نادان بوده و هرگز به حق و راستی راه نیافته اند" - بقره. - 170/ و نیز می افزاید که پیروی نابخردان و وانهادن تعقل سرانجامش گمراهی است"و گویند ای خدا ما اطاعت امر بزرگان فاسد خود را کردیم که ما را به راه ضلالت کشاندند".
در منابع اسلامی بیان شده است که خداوند پیامبران را برای هدایت بشر فرستاد و از آنان خواست تا عقول مردم را مورد خطاب قرار دهند تا مردم از راه عقل پیام وحی را دریافت کنند - ایمانی، 1378ص. - 34 ارزش عقل در کشف و شناسایی حقیقت بدان حد مورد توجه بنیانگذاران اسلام بوده که بین حاکمیت عقل و فرمان یا حکم شرع ملازمه اعلام گردیده است؛ بدین صورت که - - کلما حکم به العقل حکم به الشرع و کلما حکم به الشرع حکم به العقل - - یعنی هر آنچه را که دین تشریع یا تجویز کند، عقل نیز آن را تصویب می کند.
-4 نشانه های عقل - سیمای خردمندان -
در نظام تعلیم و تربیت اسلامی ، تربیت عقلانی و پرورش قوه تفکر و اندیشه از مبانی اصلی تربیت به شمار می آید و باید در تمام عناصر و ارکان نظام تربیت به عنوان پایه اصلی تربیت در نظر گرفته شود و برای تحقق آن برنامه ریزی کرد از این رو در نظام تعلیم و تربیت اسلامی نشانه های عقل و خردورزی به خوبی توصیف شده است ، در ادامه بحث به برخی از این خصوصیات اشاره می شود.
-1-4 اطاعت از حق و پرهیز از ظلم و ستم
از نشانه های خرد و خردورزی ، اطاعت از حق و حقیقت و پرهیز از ظلم و ستم و بی عدالتی است.امام صادق - ع - در این مورد می فرماید"خردمند کسی است که در مرتبه اجابت و اطاعت از حق تسلیم باشد" . همچنین امام صادق در جای دیگر می فرماید"کم عقل ترین مردم کسی است که بر زیردست خویش ستم نماید" - بحارالانوار،ج 78، ص. - 428
-2-4 زرف اندیشی و نگریستن به عواقب امور
یکی از نشانه های عقل و خرد در انسان آن است که به عواقب و کنه امور نگریسته و سپس تصمیم می گیرد . انسان خردمند فریب ظواهر امور را نمی خورد و در برابر آنها تسلیم نمی شود بلکه در آنها تعقل کرده و عاقبت آنها را در نظر می گیرد. چنانکه امام علی - ع - می فرماید:"بدانید که بدرستی انسان خردمند کسی است که در عواقب امور نظرمی کند" - غررالحکم ،ج2،ش - 2778
-3-4 زهد نسبت به دنیا و رغبت به آخرت
انسان عاقل نسبت به دنیا و مظاهر فریبنده آن رغبتی ندارد. این حالت،پیامد شناخت صحیح او از دنیا و آخرت است .وقتی انسان عاقل ، آخرت باقی و پایا را با دنیای فانی و گذرا مقایسه می کند، بر مبنای عقل ، دل از دنیا برمی کند و به آخرت رو می آورد. امیر مؤمنان در این باره فرموده اند:"عاقل کسی است که نسبت به دنیای پست و از بین رفتنی ، زهد می ورزد - به آن دل نمی بندد - و نسبت به بهشت گرانقدر رغبت می ورزد"همچنین امام کاظم در توصیه ای به هشام فرموده اند :" ای هشام؛ عاقلان نسبت به دنیا زهد ورزیدند و میل به آخرت یافتند" - کافی/ج1ص - 18
-4 -4 تردید منطقی و مشورت با دیگران
انسان خردمند به رأی و نظر خویش بسنده نمی کند و امور مختلف ، حتی آراء و اندیشه های خود را جهت اطمینان بیشتر و استفاده از نظرات دیگران مورد واکاوی قرار می دهد - جعفری ،1375ص . - 62 امیر مؤمنان فرموده اند:»
