بخشی از مقاله
چکیده
گفتمان امام خمینی - ره - در واکنش به تبعات سیطره گفتمان مدرن بر ذهنیت فردی و جمعی، حول محور حیاط طیبه فصل بندی می شوند و به نظر می رسد این گفتمان به دلیل انطباق با نظام صدقی جامعه ایران می تواند نظام معنایی خود را در ذهنیت جمعی اجتماعی تثبیت کند. عقلانیت به عنوان اصل انکارناپذیر در شکلگیری این گفتمان جایگاه ویژه ای در اندیشه سیاسی حضرت امام - ره - دارد.
عقلانیت همواره با رفتارها و منشهای سیاسی- اجتماعی همراه با دیدگاه بسیاری از صاحب نظران غربی و اسلامی مخصوصا در حوزه فلسفه مواجه بوده است. در تمامی این دیدگاهها وجه تمایزی دیده میشود که نوع نگاه به دین و ارتباط آن با عقلانیت را مورد بازشناسی و ارزیابی قرار میدهد. یک دیدگاه نبود دین را رسیدن به عقلانیت میداند و دیدگاهی دیگر عقل را همراهی همیشگی برای دین معرفی میکند. به بیان دیگر در یک دیدگاه وجود عقل کافی است و در دیدگاهی دیگر لازم است. نقطه شروع اهمیت موضوع، تعریف و بازشناسی از مفهوم عقلانیت است که نوع نگاه به آن در دیدگاه اسلامی و غربی را روشن مینماید.
حضرت امام خمینی - ره - به عنوان منادی گفتمان اسلام سیاسی در عصر کنونی، وجود عقلانیت را در کنار دین به کار برده و نگاه خود را به عقل در کنار دین ساماندهی کردهاست. عقلانیت دینی و انقلابی در دیدگاه ایشان این نکته را مورد توجه قرار میدهد که در تمامی عرصههای سیاسی وجود عقلانیت همراه با دین و حرکت انقلابی عنصری ضروری است. در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و جستجو در پایگاهها و منابع اطلاعات علمی تدوین شده است به بررسی جایگاه عقلانیت از منظر امام خمینی - ره - ، راهکارهای عملی جهت بسط عقلانیت دینی و انقلابی، پیامدهای افراط و تفریط در عقلانیت و مبانی هستی شناسی و انسان شناسی دیدگاه حضرت امام - ره - خواهیم پرداخت.
مقدمه
عقلانیت به عنوان اصلی انکارناپذیر در شکلگیری رفتارها و منشهای سیاسی- اجتماعی همراه با دیدگاه بسیاری از صاحب نظران غربی و اسلامی مخصوصا در حوزه فلسفه مواجه بوده است. در تمامی این دیدگاهها وجه تمایزی دیده میشود که نوع نگاه به دین و ارتباط آن با عقلانیت را مورد بازشناسی و ارزیابی قرار میدهد. یک دیدگاه نبود دین را رسیدن به عقلانیت میداند و دیدگاهی دیگر عقل را همراهی همیشگی برای دین معرفی میکند.
به بیان دیگر در یک دیدگاه وجود عقل کافی است و در دیدگاهی دیگر لازم است. نقطه شروع اهمیت موضوع، تعریف و بازشناسی از مفهوم عقلانیت است که نوع نگاه به آن در دیدگاه اسلامی و غربی را روشن مینماید. بدین سان یک عالم اسلامی عقل و دین را به این سبب که از وجهی مکمل تشکیل میشوند نمیتواند جدا کند در حالی که یک اندیشمند غربی که افق دیدش انسان گرایی محض است وجود عقل مانند سایر امور، مادی تصور میگردد و این نگاه مادی سببی است تا دین جایگاهی نداشته باشد . بنابراین دین در تفکر اومانیستی به فضایی خارج از اتفاقات عقلانی تعلق دارد و تمامی زندگی انسان از طریق همان محاسبات عقلانی قابل حل و فصل است. امام خمینی - ره - وجود عقلانیت را در کنار دین به کار برده و نگاه خود را به عقل در کنار دین ساماندهی کرده است. در ادامه در مورد نوع تفکر این رهبر فرزانه در مورد عقلانیت دینی و انقلابی صحبت میشود.
معنای عقلانیت از دیدگاه امام - ره -
عقلانیت در زبان انگلیسی با کلمه«Rational» معنا میشود که ترجمه محاسبه کردن وشمردن در لغت فارسی است. اما در لسان العرب عقل ماخوذ از عقال - زانوبند شتر - است. یعنی همانگونه که زانوبند شتر را از حرکت خطا باز میدارد عقل نیز قوهای است که انسان را از انجام فعل ناپسند باز میدارد. با این توصیف عقل در مبنای اصلی خود ابزاری برای شناخت مستقل از طبیعت نیست. به همین سبب بیش از آنکه برای تببین ماهیت جهان باشد نشانگر سلوک اخلاقی است.
متفکران اسلامی معتقدند عقل ابزاری برای شناخت مقاصد شریعت است. بدین جهت عقل ابزاری برای جدایی از شریعت و ایجاد ساختمان عقلانی در فضایی آکنده از برخورداری مادی همراه با تغییر در مناسک عبادی و در جهت رسیدن به منافع و لذات مادی این جهانی نیست. به بیان دیگر عقل در میان اندیشمندان و عالمان اسلامی در نفس الامر اصل تلقی نمیشود و بلکه به همراه صحت نقل اصالت مییابد. بنابراین انچه به معنای عقل در مبنای اسلامی مدنظر است وسیلهای برای تشخیص عمل ناشایست از عمل سایسته است .
عقلانیت دینی و انقلابی در دیدگاه امام خمینی - ره - با توجه به بیانات این عزیزان در قبل و بعد از انقلاب اسلامی این نکته را مورد توجه قرار میدهد که در تمامی عرصههای سیاسی وجود عقلانیت همراه با دین و حرکت انقلابی عنصری ضروری است. بعضی بر این نظر بودند که عقلانیت در انقلاب به معنای محافظه کاری است و عقلانیت و انقلابیگری قابل جمع نیست مقام معظم رهبری ضمن رد این موضوع میفرمایند: »عقلانیت و محاسبه که میگوییم، فوراً به ذهن نیاید که عقلانیت و محاسبه به معنای محافظهکاری، عقلگرایی و تابع عقل بودن است.
عاقل بودن و خرد را به کار گرفتن با محافظهکاری فرق دارد. محافظه کار، طرفدار وضع موجود است؛ از هر تحولی بیمناک است؛ هرگونه تغییر و تحولی را برنمیتابد و از تحول و دگرگونی میترسد؛ اما عقلانیت اینطور نیست؛ محاسبهی عقلانی گاهی اوقات خودش منشأ تحولات عظیمی میشود. انقلاب عظیم اسلامی ما ناشی از یک عقلانیت بود. اینطور نبود که مردم همینطور بیحساب و کتاب به خیابان بیایند و بتوانند یک رژیمِ آنچنانی را ساقط کنند؛ محاسبات عقلانی و کار عقلانی و کار فکری شده بود. در طول سالهای متمادی - به تعبیر رایج امروز - یک گفتمان حقطلبی، عدالتخواهی و آزادیخواهی در بین مردم به وجود آمده بود و منتهی شد به اینکه نیروهای مردم را استخدام کند و به میدان جهاد عظیم بیاورد. - «بیانات مقام معظم رهبری - 08/06/1384
در تعریف عقلانیت دینی و انقلابی میتوان گفت به معنای محاسبه گری و اندیشه کردن با نگاه دینی درامور انقلابی است. به بیان دیگر اندیشیدن در امور جاری و توجه به عواقب عملکرد جمعی و فردی با نگاه دینی است. در نتیجه محافظه کاری در آن جایگاهی ندارد. رهبر انقلاب در تعریف عقلانیت به معنای دوری از اصول و خلاف جهت آرمان ها حرکت کردن را رد می کنند و می فرمایند »من یادم هست آن سالهای اول انقلاب، از جملهی حرفهائی که زده میشد، این بود که بایستی ما انقلاب را سر عقل بیاوریم! یعنی عقلانیت را به عنوان یک وسیله، بهانه قرار بدهند و از اصول و مبانی و پایههای اصلی صرف نظر کنند؛ این نباید انجام بگیرد. و» ان تطع اکثر من فی الارض یضلّوک عناللَّهسبیل ان یتّبعونا الظّنّالّ و ان هم الّا یخرصون.« نبایستی اصول را پامال کرد.
البته این کار مهمی است؛ پیچیدگیهائی دارد، سختیهائی دارد و گاهی در موارد گوناگون، برای نخبگان و زبدگان تردیدهائی پیش آیدمی. به عنوان یک اصل قطعیِ موضوعی، باید این را مسلّم گرفت که پایبندی به اصول و حفظ خطوط اصلی نظام اسلامی، اصل است.« - بیانات مقام معظم رهبری، - 17/6/1390 در نگاه امام یک انسان دیندار و انقلابی زمانی عاقل است که در حوزه دین به سمت کمال پیش رود و در حوزه انقلاب پیشرفت معنوی و نبود گسست بین رشد عقلی و انقلابی را پیگیری نماید. به بیان دیگر عقلانی بودن به معنای رفتن به سمت کمال است.
مبانی دیدگاه امام - ره -
الف- هستی شناسی
مراد از هستی، جهان خارج از ذهن، چون طبیعت و کیهان است و آدمی از طریق ذهن بدان آگاهی مییابد. حال این جهان خارج در نگاه اسلامی موجودی هدفدار، با شعور و بر اساس طرح ، نظم وحساب نگریسته میشود. این نوع دید در مقابل نگاه مادی گرایانه است که جهان را بدون هدف و طرح قبلی با نوعی پوچ انگاری در راستای اهداف مادی این جهانی محسوب میکند. درجهان مادی عقل برای رسیدن به لذت بیشتر و در جهت رفاه انسان های مادی است و در نهایت کسی جهان بهتری دارد که از طریق رفاه بیشتر لذت بیشتری را ازآن خود کند. در حالی که در جهان بینی توحیدی نوعی مسئولیت پذیری وتعهد نسبت به اعمال انسان در نظر میگیرد.
زیرا انسان در این جهان بینی با مرگ نابود نمیشود و اعمالش در این دنیا سازندهی آخرت است. قرآن کریم درآیات متعددی جهان هستی را از منبع لایزال الهی قلمداد میکند و می فرماید: در این تفکر دین یک امر دو وجهی است و دارای دو خصوصیت است هم به جنبه عاطفی وفطری بشر توجه دارد و هم از لحاظ تامین خواستههای مادی انسان دارای مقامی است که جانشین ندارد. - مطهری،1383، - 23 از ابعاد مهم هستی شناسی امام خمینی و مقام معظم رهبری همین نکته است که به دین به صورت جامع نگریسته میشود و توانایی آن برای پاسخ گویی به امور معنوی و مادی انسان ها محرض است.
در نگاه جهان بینی توحیدی هم فرد و هم جامعه سیر تکاملی دارند به همین سبب در این مکتب جنبههای فرهنگی جامعه به منزله روح جامعه است. در هستیشناسی توحیدی جامعه نیز مانند انسان یک موجود به سمت تکامل در نظرگرفته میشود که در جریان پیشرفت ممکن است گاهی منحرف شود و یا متوقف گردد اما در نهایت، تکامل معنوی را در خود مشاهده میکند. - مطهری،1386، ص - 15در جهان بینی توحیدی جهان »ماهیت از اویی« و »به سوی اویی« دارد؛ از این رو کمال انسان در رفتن به سوی او و نزدیک شدن به اوست - مطهری،1386، ص . - 26 پیوند دین و دنیا در حالی اتفاق میافتد که تکامل در درون انسان و درحیات مادی از طریق عقلانیت صحیح صورت گیرد این موضوع ریشه در اعتقاد به کمال پذیری غایی بشر و خوش بینی اساسی در مورد زندگی و سرنوشت، همراه با نگاه فرامادی نسبت به آینده و پیشرفت دارد.
