بخشی از مقاله
چکیده
علم تناسب، دانشی علوم قرآنی است که به ارتباط میان موضوعات یک آیه و پیوند دو یا چند آیه با هم و ارتباط سوره ها با یکدیگر میپردازد و از دو بعد قابل بررسی است: اول از جهت شکلی و قالبی آیات - همآهنگی و نظم در واژگان و جملات قرآن - ، دوم از جهت محتوایی و مضمونی آیات - ارتباط محتوایی بین آیات و عدم اختلاف آنها - . این مهم از موضوعاتی است که از قرون گذشته مورد توجه مفسران وعالمان علوم قرآنی بوده، به طوری که پذیرش هر کدام از انواع تناسب موجب پیدایش نظرات متفاوت در زمینه تفسیر در میان مفسران شده است.
در تفسیر ساختارشناسانه و بر محور تناسب سورههای قرآن کریم، آنچه مورد عنایت مفسران و قرآن پژوهان معاصر قرار گرفته توجه به این اصل است که هر سورهفی حدّ ذاته، دارای هدف و غرض عقلایی است که برای آن هدف و تأمین آن نازل شده و اساس و معیار چینش مجموعهای از آیات داخل یک سوره و مرزبندی آن از سورههای دیگر، بر این اساس شکل گرفته است.
این مقاله با روش توصیفی تحلیلی در صدد تبیین دیدگاه آیت الله معرفت تنظیم شده است. آیه الله معرفت مفسر و قرآن پژوه معاصر شیعه از جمله اندیشمندانی است که به این علم توجه داشته و معتقد است زیبایی سخن در تناسب میان اجزای آن نهفته است و این تناسب و زیبایی سخن را در میان آیات استوار کتاب الهی عیان می- خواند.
مقدمه
یکی از مباحث ارزشمند علوم قرآنی، مسئله تناسب آیات قرآن با یکدیگر است. تناسب از ماده نسب و از باب تفاعل میباشد و در لغت به معنای »هم شکلی و نزدیک به هم بودن« است
ماده نسب در ریشه لغوی خود یک اصل بیشتر ندارد که پیوند داشتن چیزی با چیز دیگر معنی میدهد و این معنی در تمامی مشتقات آن جاری است که از مصادیق آن ارتباط بین ارحام و خویشاوندان میباشد.
در اصطلاح در مورد آیات قرآن کریم »علمی است که به وسیله آن علل چگونگی ترتیب یافتن اجزای قرآن شناخته میشود و در آن مقاصد کلی سورهها که به شناخت اهداف یکایک جملههای قرآن میانجامد شناسایی میگردد
تناسب و ارتباط در واژگان قرآنی، در درون یک آیه یا آیات هر سوره نمایان است. با وجود اینکه آیات سورههای قرآن به ظاهر پراکنده و هر یک مشتمل بر موضوعاتی متفاوت است، اما با توجه به علم، حکمت و هدفداری خداوند، متن قرآن دارای همگرایی موضوعی و محتوایی در جهت هدف تربیتی و هدایتی است و عناصر محتوایی قرآن همانند اجزای یک ساختمان، به هم پیوسته و ناظر به یکدیگرند. با این طرزتلقّی بوده که در میان دانشمندان اسلامی، کسانی کوشیدهاند سورهها را به صورت مجموعی و رویهم رفته بررسی و تحقیق کنند. اینان با نگاه تازهای که از این دریچه مبارک به حقایق قرآنی دوختهاند، توانستهاند به نتایج گرانباری دست یابند .
نخستین کسی که در این زمینه به بررسی جدی پرداخته ابوبکر نیشابوری است . پس از وی نیز بسیاری از مفسران در این زمینه سخن رانده اند از جمله: ثعلبی - م. - 427 در الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، طبرسی - م. - 548 در مجمع البیان، فخر رازی - م. - 606 در مفاتیح الغیب، احمد بن زبیر - م - 708 در البرهان فی مناسبه ترتیب سور القرآن، ابوحیان - م - 745 در البحر المحیط، بقاعی - م - 885 در نظم الدرر فی تناسب الایات و السور، عمادی - م - 982 در ارشاد العقل السلیم الی مزایا الکتاب الکریم .
در قرون اخیر نیز مفسران و دانشمندان علوم قرآنی چون آلوسی در روح المعانی، سید قطب در فی ظلال القرآن، علامه طباطبایی در المیزان فی تفسیر القرآن، حجازی در التفسیر الواضح و نیز در الواحده الموضوعیه، شلتوت در تفسیر القرآن الکریم و در الی القرآن الکریم، مراغی در تفسیر المراغی، زحیلی در التفسیر المنیر، سعید حوی در الاساس فی التفسیر، معرفت در التمهید فی علوم القرآن از این دانش سخن گفته اند.
آثار و فواید تناسب آیات
توجه به ارتباط آیات و مجموعه نگری در تفسیر قرآن، فواید سازنده و ارزندهای در بر دارد که میتواند در درک و دریافت معانی بلند این کتاب آسمانی بسیار حائز اهمیت باشد.
الف. دست یابی به لطایفی در تفسیر آیات
نخستین فایده و شاید مهمترین فایده علم مناسبات، کمک به فهم قرآن و تفسیر آن است. این علم در علوم قرآن از موضوعاتی تلقی شده است که جنبه تمهید داشته و در جای جای آیات و سوره ها در استنباط مطالب به مدد تفسیر آمده است.
علم مناسبات، پاره های هر کلام را با یکدیگر شناسایی و به هم پیوند می زند و آن ها را به مجموعه ای تبدیل می کند که در حکم ساختمانی است دارای اجزای همخوان، در این صورت ما را به فهمی از پیوستگی مجموع کلام نزدیک می کند تا بدانیم رابطه میان این موضوعات از چه سنخی است.
ب. تأکید بر اعجاز قرآن
پی بردن به تناسب و هدف چینش آیات، دفاع محکمی از اعجاز قرآن است چرا که هیچ بشری نمیتواند این چنین جامع نگر بوده و از عوامل مختلف وابسته به یک امر و نحوه تأثیر آن بر مخاطب آگاه باشد و تنها خداوندی که انسان را خلق کرده از پیچیدگیهای روح وی با خبر است. در ضمن انسان بعد از کشف پیوستگی به بسیاری از جنبهها و زوایایی که متوجه آن نبوده پی میبرد و تنها کاری که میکند اعتراف و تصدیق آن هاست و همین موضوع باعث شده عدهای ادعا کنند، منکرین تناسب که قرآن را اجزایی پاره پاره میدانند که با هم ارتباطی ندارند، به راه مستشرقینی میروند که قرآن را زیر سؤال میبرند و اعجاز ترتیبی و نظمی مصحف را منکر میشوند.
دیدگاه موافقان نظریه تناسب آیات
یکی از بحثهایی که با تناسب آیات ارتباط اساسی دارد و از مبانی آن به شمار میآید، توقیفی بودن ترتیب آیات در سورههاست. این موضوع یکی از مباحث مهم علوم قرآنی است. اگر توقیفی بودن ترتیب آیات ثابت گردد دو حالت وجود دارد: یا بین آیات تناسب وجود دارد که مدعا همین است، یا تناسب وجود ندارد که در این صورت، لازم میآید آیات بدون هیچ تناسب و هماهنگی از جانب خداوند ترتیب یافته باشند که این کار قبیح است؛ چراکه آوردن عباراتی پشت سرهم بدون هیچ ارتباط، از سوی افراد بشری هم قابل قبول نیست، چه رسد از سوی خدای حکیم.
