بخشی از مقاله
چکیده
حکیم نزاري قهستانی بزرگترین شاعر بیرجند در اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم است. اطلاق حکیم به این شاعر بزرگ بیانگر خردگرایی اوست. لذا کوشیده ایم تا سیماي خرد را در دیوان او بررسی کنیم. بدین منظور نخست به طور مختصر، مفهوم خرد در مشرب فکري و بینش اعتقادي نزاري، تعریف شده. سپس با روش تحلیل محتوا و با ذکر شواهدي از شعر او ابعاد مختلف خردگرایی او بیان گردیده است. نتایج تحقیق نشان میدهد که نزاري شاعري خرد گراست. لحن استدلالی و بسامد بالاي اصطلاحات علم منطق و کلام و نیز اصطلاحات مذهبی در غزل او مؤیداین مطلب است. این ویژگی در شعر او به حدي است که غزل او گاهی رنگ قصاید حکمی به خود می گیرد. این امر به دلیل زمینه هاي مذهبی و آموزش هایی است که دیده است.نزاري عقل کلی را میستاید، اما عقل جزئی را رد میکند. با بررسی مقابله عقل و عشق در غزل او میبینیم که با همه عقل گرایی و خرد ورزي، در غزل این حکیم نیز عشق است که میداندار اصلی است.
کلید واژه:نزاري قهستانی، خرد - عقل - ، تقابل عقل و عشق، غزل.
مقدمه حکیم سعدالدین یا نعیمالدین نزاري قهستانی، در قرن هفتم هجري قمري در بیرجند متولد شده است. وفاتاو در سال 721 هجري قمري بوده است. وجه تسمیهي این شاعر را گروهی لاغري او و گروهی به مناسبت ارادت به نزار - آیتی، - 180 :1371 مصطفی لدین االله، فرزند و جانشین حقیقی المستنصر باالله، خلیفه فاطمی مصر، میدانند. - دهخدا، »نزاري قهستانی. - «دکترمظاهر مصفا نیز در مقدمه اي که بر دیوان نزاري نوشته است، او را از داعیان اسماعیلی می داند. - نزاري، - 43 :1371نزاري شاعر و حکیمی بلند پایه و نیکوسخن بوده است. دولتشاه سمرقندي وي را شاعري لطیف طبع و صاحبشیوه دانسته است. - سمرقندي، - 260 : 1362 امیناحمد رازي اشعارش را از جمله مواعظ و تصوف شمردهاست. - رازي، بیتا: - 322 براون اشعار او را داراي روح شاعرانه و از مقولهي خمریات ذکرکرده و می گوید به عقاید عمومی و مذهبی کمتر اشاره دارد - براون،. - 199 :1352
حالآنکه چنانکه خواهیم دید، ردپاي اندیشههاي دینی و اعتقادي نزاري در غزل او نمودار است.دیوان نزاري قهستانی بر مبناي چاپ دو جلدي دکتر مظاهر مصفا، هزار و چهارصد و هشت غزل دارد و تعداد بیتهاي آن سیزده هزار و ششصد و چهل و شش بیت است. تعداد ابیات هر غزل اغلب مابین پنج تا دوازده بیت است که بر پایهي تعریف غزل فارسی است. از آن جا که نزاري علی رغم مقام والاي خود در شعر فارسی – تا جایی که حتی حافظ از او تأثیر پذیرفته است- - نزاري، - 376-347 :1371 مورد بی مهري روزگار بوده است وآثار او ناشناخته مانده است، اخیرا چاپ و منتشر شده است، تحقیقات زیادي در مورد شعر او صورت نگرفته است ؛ تنها پژوهش هایی در مورد زندگی او صورت گرفته؛ وتحقیق در مورد سیما ي خرد در شعر نزاري پیشینه اي ندارد؛ بنابراین لازم بود براي روشن شدن گوشه اي از اندیشه و هنر شاعري او، به نگارش این مقاله بپردازیم .
غزل فارسی در عصر نزاري
نزاري در قرن هفتم و هم زمان با حمله ي مغول میزیستهاست؛ عصر مغول، عصر همگانیشدن تصوف است، رواج نظام خانقاهی از ویژگیهاي این دوره است. رفتوآمد عامهي مردم به خانقاهها و شرکت آنان در مجالس وعظ صوفیه، تمایل مردم را به تعالیم صوفیان نشان می دهد. این امر خود بیانگر این است که افکار و اعتقادات عرفانی در تاروپود جامعه ریشه دوانده و در نتیجه در ادبیات این دوره نیز منعکس شدهاست. - غلامرضایی، - 153 :1381 هرچند وجه تسمیه ي غزل اشتمال آن بر مضامین عاشقانه است، دید و تفکر غالب حتی در غزلیات عاشقانه نیز دیدي عارفانه است. تجلی مضامین عرفانی در این گونه غزلها، در کاربرد واژهها نیز موثر واقع شده و اصطلاحات و ترکیبات جدیدي را وارد غزل فارسی کرده است. سخن به رمز گفتن، در غزل چهره نمود و آثار نشانهگرایی در شعر پدیدار گشت.
وسعت و شدت انحطاطها و فسادهاي فردي و احتماعی در دورهي مغول -که بخش مهمی از آن نتیجهي حملهي مغول است- سبب شده که شاعران تیزبین نسبت به احتماع عصر خویش نگرشی منتقدانه داشتهباشند. - غلامرضایی، - 154 :1381 شکوه و شکایت و پند و اندرز که حاصل تجربههاي تلخ شاعران و سرخوردگی عاطفی آنان از اوضاع زمان بود، در این دوران به طور مستقل و یا همراه با مضامین عاشقانه وارد غزل شد. - صبور، - 412 : 1382 ورود دیگر عواطف وبیان تجربیات شخصی در غزل فارسی، ویژگی دیگر غزل این دوره است و تا حدودي پایههاي گسترش مضامین و استقلال ابیات غزل در دورههاي بعدي را استوار می کند.
در اوایل قرن هفتم غزلهاي عارفانه و عاشقانه، جز در سخن بعضی از شاعران که چاشنی عرفان داشتند، از هم جدا بود. اما پس از آن این دو موضوع با هم در آمیخت و از این آمیزش، شیوهاي نو در غزل به ظهورپیوست که اندیشههاي عالی عرفانی و نکتههاي وعظی و حکمی با زبان لطیف شاعران غزلگو همراه شد این شیوهي، غزل فارسی را از ابتذال و یکنواختی رهایی بخشید. - صفا، - 89 :1370غزل نزاري غزل نزاري، بازتاب اوضاع و احوال زمانهي اوست؛ همچنین نمایانگر اعتقادات مذهبی و فلسفی و شیوهيزندگی فردي و اجتماعی او. ». نزاري در غزلهاي خود از قضایاي ممنوعه سخن میگوید و از پدیدههاي اجتماعی که او را میآزرد، به تندي انتقاد می کند.« - باي بوردي، - 258 : 1370 نزاري در غزل موضوعات دینی و اجتماعی و عشق و عرفان را به هم میآمیزد و راهی را در غزل می گشاید که بعدها حافظ از بهترین روندگان آن است.
» نزاري از نخستین شاعرانی است که با شیوهي مرسوم غزلسرایی که سرودن غزل در موضوع واحد و حفظ ارتباط منطقی بین ابیات آن را ضروري میشمرد، به مخالفت برخاست، چنانکه تداخل مضامین دینی، فلسفی، اجتماعی، عشقی و بادهنوشی که ارتباط ظاهري با هم ندارند، در یک غزل از غزلیات نزاري است.« - بايبوردي، - 256 :1370 غالب اشعار وي جدالی رندانه با مدعیان پارسایی است. به طوري که جامی، شعر حافظ را نزدیک به معجزه میداند و غزلهاي او را از نظر روانی و سبک از غزلهاي دیگر شاعران متمایز میداند و میگوید طبع شاعري او - حافظ - به طبع شاعري نزاري قهستانی نزدیک است. - باي بوردي، :1370 - 32
جایگاه عقل در اعتقادات نزاري با تاکیدي که در قرآن کریم به علم و بر برتري دانندگان بر نادانان شده است و با توجه به احادیث فراوان دراین باره، امر خرد ورزي و شناخت در دوره ي رونق و گسترش تمدن اسلامی از اساسی ترین مسائل فکري مسلمانان بود. دانش از عقل سرچشمه می گیرد؛ تنها انسان از موهبت عقل و در نتیجه از دانش برخوردار است. از سوي دیگر نه تنها دین و دانش از یکدیگر جدایی ندارندبلکه دین دانشی الهی است که به وسیله ي پیامبران و امامان به بشرابلاغ می شود. بر این اساس، دراسلام؛ به ویژه در مذهب تشیع ، عقل از اهمیت بسیار برخوردار است و از مبانی استنباط احکام الهی است؛ »نخستین مخلوق مبداء، یا به اصطلاح »صادر اول« عقلکل بوده است، که داراي دو جهت وحدت و جهت کثرت. از جهت کثرت عقلکل، نفسکل و از نفسکل هم نفسهاي کل جزء صادر شده است از نفسهاي جزء نیز، طبایع و موجودات متکثر و اجسام و اعراض و جواهر پدید آمدهاند. اسماعیلیان ترتیب آفرینش روحانیات، یعنی عقول و نفوس، قیاس کردهاند، بدین ترتیب:
__1عقل اول= فلک نهم یا فلک الافلاك _ _2_عقل دوم= فلک ثوابت یا فلک هشتم
__3عقل سوم= فلک زحل، یا فلک هفتم _ _4_عقل چهارم= فلک مشتري یا فلک ششم
