بخشی از مقاله
چکیده
تخلص همراه جداناشدنی شعر فارسی در دورهای طولانی بوده است. شاعران ما با به کار بردن تخلص ویژگی منحصربهفردی را برای شعر فارسی رقم زدهاند که در شعر سایر ملتها با این گستردگی وجود ندارد. اهمیت تخلص از فراوانی کاربرد آن در انواع قالبهای شعری و تلاشهای شاعران برای برگزیدن تخلصی بنظیر و با مسمّا برای خود مشخص میشود. این مقاله جستاری مختصر در تخلص است در هر دو معنای آن. معنای اول تخلص بهعنوان جزیی از ساختمان قصیده و دوم تخلص به معنای نام شعری. در بررسی تخلص بهعنوان جزیی از قصیده به اهمیت بیت تخلص، اینکه آیا تخلص فقط در شعر به کار میرفته و یا مخصوص قصیده بوده است ونیز از چه زمانی این بیت به گریزگاه معروف شده است و رابطهی آن با تخلص بهعنوان نام شعری پرداخته میشود. بخش بعدی به بررسی تخلص به معنی نام شعری شاعر میپردازد. علل انتخاب نام مستعار در ادبیات غرب و شرق، با نگاهی به فلسفهی نام پوشی در اساطیر میپردازد. در بخش دیگر پیشینه و سیر کاربرد تخلص در شعر فارسی و شیوههای انتخاب آن بهاختصار بیان میشود. بررسی همهجانبهی تخلصها ما را به نتایج جالبی درزمینه روانشناختی شاعران و جامعهشناختی محیط و فضای شعری در هر دوره میرساند که در این مقاله به آن نیز، اشارهای شده است.
کلیدواژهها: گریزگاه، نام مستعاراسم، و مسمّا، تخلص و قالبهای شعری، تخلص گزینی
مقدمه
شعر فارسی همواره مورد ستایش فرهنگ دوستان جهان بوده است. این شعر نه تنها در حوزه ی معانی، ویژگی های منحصر به فردی دارد بلکه در زمینه ی ساخت و صورت نیز خصوصیاتی دارد که در شعر سایر ملتها مشاهده نمی شود، مانند ردیف که با این گستردگی و وسعت، مختص شعر فارسی است. در این یادداشت به یکی دیگر از ویژگی های شعر فارسی میپردازیم و آن مسأله یتخلّص«» است که با این شمول، در شعر ملل دیگر وجود ندارد. پاسخ دادن به این سوال که شاعر از ذکر نام خود در شعر چه هدفی داشته است، دشوار است زیرا کاربرد نام شعری جنبه های مختلف و گوناگونی را شامل میشود، آرایه ای بیانی و بدیعی است، نام مستعار است، لقب شاعرانه است و جنبه های روانشناختی و جامعه شناختی گسترده دارد.
اهمیت و گستردگی کاربرد تخلص آن را همراه جدا ناشدنی شعر فارسی ساخته است. با توجه به این که تاکنون تحقیق جامع و مدونی در این زمینه صورت نگرفته است و نیز با توجه به اهمیت این موضوع در اشعار فارسی، به این مهم پرداختم. تخلص یک نام مستعار است یا نامی غیر واقعی. نامی که شاعر با اختیار و علاقه برای خود برمی گزیند و یا دیگران به او اعطا میکنند. شیوه های انتخاب این نامها نیز متنوع است. بررسی علل و شیوه های مختلف انتخاب تخلص شاعران باعث روشن شدن گوشه ای از تاریخ ادبیات و شعر فارسی و وضعیت و رسوم جامعه ی شاعران ایرانی در دوره ای از حیات ادبی آنها میشود و گاه اوضاع اجتماعی دورانی را که شاعر در آن زیسته است نشان می دهد.در این جستار ابتدا به اختصار، تخلص به عنوان یکی از قسمت های ساختمان قصیده در شعر کلاسیک فارسی بررسی میشود و سپس به تخلص به عنوان نام مستعار پرداخته میشود.
در این تلاش این نتیجه به دست می آید که تخلص در هر یک از انواع شعر پیام خاصی را در بر داشته است به عنوان مثال در قصیده ی مدحی و درباری بیانگر تاکید بر وجود و شخصیت شاعر و گریز زدن به مدح و دریافت عطایای ممدوح بوده است. و نیز در بیشتر انواع شعری فخر و سرافرازی شاعر به کلامش با تخلص و بیت تخلص بیان می شده است. در نگاهی دیگر بیت تخلص در انواع شعر به خصوص قصیده و غزل حالت نتیجه گیری و خاتمه ی بحث را دارد و معمولا عالی ترین سخن و هدف شاعر در این بیت بیان میشود.در بخش دیگر به تخلص به عنوان نام شعری توجه شده است. پیشینه ی باستانی نام مستعار، پیشینه ی تخلص و سیرکاربرد آن، ارتباطش با نام مستعار و روش های انتخاب آن بررسی میشود.لازم به ذکر است که این تلاش، چکیده ی پایان نامه ی کارشناسی ارشد اینجانب با همین موضوع و نخستین کار مدوّنی استکه در این زمینه صورت گرفته است و با توجّه به گستردگی کار، هنوز گوشه هاینامکشوف بسیاری در این مورد وجود دارد که امید است در فرصت های آتی به آن پرداخته شود.
سوالات پژوهش
-1 آیا بین مفهوم تخلص در قصیده با تخلص به معنای نام شعری رابطه ای وجود دارد؟
-2 آیا حسن تخلص فقط در شعرکاربرد داشته است؟
-3 پیشینه ی استفاده از نام مستعار به چه تاریخی بر میگردد ؟
-4 آیا به کار بردن تخلص در شعر در ادبیات سایر ملل هم سابقه دارد؟
-5 اهمیت استفاده از نام مستعار چه بوده است ؟
-6 بیشترین شیوه ی تخلص گزینی چه بوده است؟
-7 علت رواج بعضی تخلص های خاص در بعضی دوره ها چه بوده است؟
روش پژوهش
بیشترین مواد کار در این تحقیق کتاب های تاریخ و تذکره بودهاند، نیز بررسی آماری دیوان های شاعران در دوره های مختلف که به علت محدودیّت، مهمترین نتایج در این کار آورده شده است.منبع مطالب آماری و نمونه های شعری در بخش سیر کاربرد تخلص و قسمت های بعدی، پایان نامه ی" متوسل، مژگان، :1379فرهنگ تخلص در شعر فارسی تا دوره ی مشروطه، فردوسی مشهد" میباشد.
پیشینه ی تحقیق
تا زمان نگارش پایان نامه ی کارشناسی ارشد اینجانب با موضوع فرهنگ تخلص در شعر فارسی تا دوره ی مشروطه جز مطالب پراکنده در کتابهای تاریخ ادبیّات و تذکرهتحقیق، جامع و مدوّنی در این زمینه صورت نگرفته بود. این مقاله جمع بندی بسیار مختصری از پایان نامه ی ذکر شده است.
ادبیات نظری پژوهش
تخلص در قصیده
تخلص در قصیده یکی از چهار بخش مهم ساختمان قصیده است که در کنار نسیب یا تشبیب مدح و حسن مقطع مطرح میشود. قصیده و به ویژه قصاید مدحی را از نظر ساختمان ظاهری به چهار بخش عمده تقسیم کردهاند: بیتهای شروع قصیده را که معمولا وصف طبیعت یا شرح وصال یا فراق معشوق است تغزل یا تشبیب و نسیب می نامند. گاه شاعر قصیده را با چیستان یا لغز و یا مناظره شروع می کند و سپس با یک یا دو بیت تغزل را به مدح متصل می کند. این قسمت را تخلص می نامند. گاه در بعضی از تعریف های تخلص با تعبیرات جالبی رو به رو میشویم که نشان دهنده ی اهمیت و حساسیت این مبحث در نزد قدما بوده است به عنوان مثال: مخلص برزخ میان نسیب و مدح است و آن مشکل ترین مواضع قصیده است که دو مطلب را که با هم آشنا نیستند باید ربط داد ووحشت اینها را به الفت بدل ساخت و مخلص روح قصیده است. - بلگرامی، - 9 :1910
حسن تخلص - خروج -
همان طوری که در ریفتع تخلّص اشاره شد، تخلص در قصیده از ارکان مهم قصیده بوده است. مهارت شاعر در پیوستن بخش مقدمه ی قصیده به مدح و ظرافتی که در این مورد به کار می برد، حسن تخلص نامیده میشود. - میرصادقی، - 209 :1373 حسن تخلص از صنایع ادبی مهم بوده و از آن به حسن الخروج هم تعبیر کردهاند. این خروج از مقدمه ی قصیده و به عبارتی گریز زدن شاعر باید بسیار ماهرانه صورت می گرفته تا جایی که روانی و رعایت تشابه الفاظ، شنونده را به زحمت متوجه تغییر موضوع می کرده و پیوستگی و انسجام و هماهنگی کاملی بین دو قسمت تغزل و مدح احساس می شده است. بیت مخلص را تا جایی مهم دانسته اند که آن
