بخشی از مقاله
چکیده
در عصرجدید وهمزمان باگسترش بی رویه جمعیت شهرها ورشدروزافزون مهاجرت دانش جغرافیاکاربردهای فراوانی پیدانموده است و در این راستا مهمترین نقش آن ارائه خط مشی اصولی در آمایش سرزمین و توسعه پایدار به معنای واقعی می باشدو بیشترین ارتباط را با برنامه ریزی آمایش سرزمین و توسعه پایدار دارد. هدف آمایش سرزمین، توزیع بهینه جمعیت و فعالیت در سرزمین است، به گونه ای که هر منطقه متناسب با قابلیت ها، نیازها و موقعیت خود از طیف مناسبی از فعالیت های اقتصادی و اجتماعی برخوردار باشد و جمعیتی متناسب با توان و ظرفیت اقتصادی خود بپذیرد.
به عبارت دیگر، هدف کلی جغرافیا درآمایش سرزمین، سازماندهی فضا به منظور بهره وری مطلوب از سرزمین در مقیاس منطقه ای و استانی وبین المللی می باشد. برنامه ریزی توسعه پایدار نیز ابعاد مختلف اقتصادی- اجتماعی- کالبدی، زیست محیطی و سیاسی- مدیریتی را شامل می شود که در تمام محورهای برنامه ریزی آمایش سرزمین باید مورد توجه قرار گیرد .در این مقاله سعی شده است با استفاده از روش توصیفی وکتابخانه ای و بهره گیری از منابع تعدادی از الکوهای مناسب برای توزیع مناسب جمعیت بر اساس توانهای محیطی پرداخته شود راهبردهای وباتوجه به جایگاه ویژه دانش جغرافیا در شناخت آمایش سرزمین و توسعه پایدار از مفهوم تا عمل ارائه شده است.
واژگان کلیدی : جغرافیا،آمایش سرزمین ، رشد جمعیت ، پدیده مهاجرت
مقدمه:
نظریههای آمایش سرزمین و برنامه ریزی فضایی - کالبدی که به طور عمده از اوایل قرن بیستم مطرح شد از ابتدا سعی در تغییر پدیدههای مربوط به ساختار فضایی مناطق گوناگون داشته اند تا بتوان از این طریق شناختی روشن و معقول از آنها ارائه داد - مخدوم ، - 30 : 1380 موفقیت در طرحهای توسعه و آمایش سرزمین در ایران با توجه به ویژگیهای متنوع محیطی به شناخت دقیق تواناییهای محیطی و با استفاده مناسب و مطلوب از این تواناییها در فرایند توسعه کالبدی بستگی دارد . اصولا عوامل طبیعی و اقلیمی ایران نقش مهمی در اسکان جمعیت داشته است و این عوامل بر اساس شرایط محیطی موجب فراهم شدن شرایط اقتصادی - اجتماعی جمعیت شده بطوریکه چهره شهرها و روستاهای ایران از شرایط محیط تاثیر گرفته است و این عامل را می توان در بافت این نواحی و وابستگیهای آنها به محیط جستجو کرد .
اعتدال در کیفیت استقرار جمعیت - جدایی از برخی ار عوامل جغرافیایی - موثر از این شرایط است - سرور ، . - 7 : 1387 تجربه نشان می دهد که مناطق فقیر در مباحث آمایش سرزمین عمدتا فاقد نیروی انسانی کافی ، برنامه ریزی و مدیریت کارا ، وسائل ارتباطی و زیر ساختهای مناسب هستند و این امر مناطق مذکور را در موقعیتی قرار می دهد که قادر به رقابت با مناطق نسبتا مرفه نباشند . به نظر می رسد آنچه می تواند این مشکل را حل کند هماهنگ ساختن سطح مدیریت توسعه اجتماعی این مناطق با دیگر مناطق است - کوکلینسکی ، . - 184 : 1974 و در ارتباط با این مشکلات بهترین چاره، برنامه ریزی ، اجرای برنامه های آمایشی است و باید در چارچوب این برنامهها و متناسب با امکانات و استعدادهای هر محیط و جلوگیری از تمرکز جمعیت در سطح کشور را تحت برنامه ریزی قرار داد.
رده بندی مراکز زیستی به نسبت شرایط جغرافیایی و نقش دهی به مناطق مختلف کشور از مهمترین اقدامات به شمار می آید . استقرار مراکز فعالیتی و کاهش عوامل مهاجرا در نقاط غیر متراکم می تواند زمینه ای در جهت رشد هماهنگ منطقه ای باشد و اهمیت دادن به مکان یابی شهرهای جدید به نسبت قابلیتهای طبیعی ، آنها را با موفقیت بیشتر روبه رو خواهد ساخت مشروط برآنکه قبل از ایجاد شهرهای جدید در خصوص مسائل اولیه روستاها برنامه ریزی اصولی انجام گرفته شود - سرور ، . - 9 : 1387درآمایش سرزمین وظیفه جغرافیاشناسایی،کنکاش وواکاوی پدیده های سرزمینی است بااین تفاوت که جغرافیا از لحاظ روش و نگرش با دیگر علوم دیدگاه متمایزی دارد به این معنی که علوم عینی همیشه متوجه تجزیه و تجرید و تنها کردن موضوع مورد مطالعه خود هستند.
و برای وصول به این مقصود مدام موضوع خود را به عناصر ساده تر تقسیم می کنند در حالیکه جغرافیا واقعیت موجود در قلمرو خود را با تمام پیچیدگی و ترکیبش مورد مطالعه قرار می دهد به همین دلیل است که حتی ساده ترین موضوعات جغرافیا همیشه مبین و شامل یک ترکیب - یک موضوع مرکب و یک در هم بافتگی عناصر متفاوت است - ودیعی ، . - 17 : 1378 اکنون رابطه جغرافیا و آمایش سرزمین می تواند بیانهای متفاوتی را داشته باشد بر همین اسا می توان " جغرافیا : را تبین نوعی استقرار و توزیع جمعیت و فعالیت در عرصه سرزمین دانست و "آمایش " را تنظیم رابطه بین این عناصر به حساب آورد.
به هر حال موضوع انکار ناپذیر ، رابطه بسیار نزدیک و تنگاتنگ "جغرافیا " و " آمایش سرزمین " است . و به تعبیری می توان گفت کهجغرافیا - آمایشی تریت علوم - و آمایش سرزمین - جغرافیایی ترین نوع برنامه ریزی است و انچه جغرافیا به عنوان یک علم به توضیح آن می پردازد ، آمایش به عنوان مجموعه از فنون و هنرها می کوشد آن را عملی سازد ، جغرافیا تبین می کند و آمایش طراحی - سرور ، . - 32: 1387 هدف از انجام این کار از سویی کسب شناخت درست از چگونگی و شکل گیری طرحهای آمایش سرزمین بوده و همچنین ارائه یک سری از الگوهای نوین آمایش شهری برای بهبود وضعیت و همچنین توضیع مناسب جمعیت در محیط جغرافیایی می باشد.
آمایش سرزمین و اهداف آن:
به طور کلی، آمایش سرزمین عبارت است از تنظیم رابطه بین انسان، سرزمین و فعالیت های انسان در سرزمین بر جمیع امکانات انسانی و فضایی در جهت بهبود وضعیت مادی و معنوی اجتماع در طول زمان - مخدوم، - 25 :1374آمایش سرزمین را می توان طراحی و ساختاریابی سرزمین هر کشور دانست و عبارت است از برنامه ریزی و سازمان دادن نحوه ی اشغال فضا و تعیین محلسکونت انسان ها و محل فعالیت ها و تجهیزات و هم چنین، کنش های بین عوامل گوناگون نظام اجتماعی اقتصادی - مهندسین مشاور ستیران، . - 1355به عبارتی آمایش سرزمین عبارت است از توزیع متوازن وهماهنگ جغرافیایی تمامی فعالیت های اقتصادی، اجتماعی و معنوی در پهنه ی سرزمین نسبت به قابلیت ها و منابع طبیعی و انسانی - سرور، . - 18 :1384 بنابراین تعریف، منظور از آمایش سرزمین استفاده ی درست از قابلیت های سرزمین و سایر امکانات به اندازه ی توان آن هاست.
کارشناسان سازمان برنامه و بودجه - سابق - آمایش را از ریشه آمودن به معنای آباد کردن گرفته اند . آمایش سرزمین مقوله ای است که از عمر آن مدت زیادی نمی گذرد و در واقع اولین بار آن را وزیر اسبق بازسازی و مسکن فرانسه ، کلودیوس پتی در دهه 1940 به کار برده که در فرایند توسعه به شدت مقبولیت عام یافته است - حسین زاده دلیر ، . - 25 : 1382 اصطلاح رایج آمایش که معادل واژه انگلیسی land use و واژه فرانسوی amenagement du territoire است به صراحت و رسایی اصل واژهآن نیست به هر حال در برابر مصدر واژه آمایش - آماییدن و آمودن - مترادفهایی در فرهنگهای مختلف آمده است - سرور ، : 1377 . - 24 اما در پیش نویس لایحه قانونی: آمایش سرزمین عبارت است از تنظیم رابطه بین انسان و محیط و فعالیتهای انسان در سرزمین از طریق توزیع آگاهانه فعالیتها و جمعیت به منظور بهره برداری منطقی از تمامی امکانات سرزمین در جهت ایجاد تعادلهای منطقه ای و بهبود وضعیت مادی و معنوی جامعه و حفاظت از محیط زیست بر اساس ارزشهای اعتقادی نظام جمهوری اسلامی ایران می باشد - سرور ، . - 24 : 1378
ضرورت برنامه ریزی آمایش سرزمین :
همان گونه که ذکر شد هدف از برنامه ریز یآمایش سرزمین ، توضیع فعالیتهای اقتصادی - اجتماعی و جمعیت در سرزمین است و به منظور بهره برداری بهینه از امکانات ان ، و همچنین مشخص کردن نقش و مسئولیت خاص هر منطقه بر اساس قابلیتهای آن
