بخشی از مقاله
آمایش سرزمین ، برنامه ریزی ، کاربرد و ایجاد تعادل در نظام شهری
چکیده
در این مقاله ضمن بررسی این ابعاد و سابقه جهانی و بینالمللی مسأله مدیریت آمایش سرزمین به سابقه آن در ایران که به دهه 30 شمسی، باز میگردد، پرداخته و مطالعات گروه ستیران را مورد بازبینی و فعالیتهای قبل و بعد از انقلاب اسلامی در این زمینه نیز بررسی شده است. همچنین به مطالعهای از آثار تافلر اشاره داریم که به آمایش بینالمللی اشاره دارد و مدیریت جهان پیشرو را بررسی کرده است. سپس به فرآیند تهیه آمایش سرزمینی در سه بعد سازماندهی مطالعات، بررسی وضع موجود و قابلیت سنجی و آینده نگری پرداختهایم و گامهای لازم برای هر کدام از آنها را دسته بندی و مورد بحث قرار دادهایم و در پایان مقاله به نتایج آمایش سرزمین و نظام تشکیلاتی تهیه طرح آمایش و نمودارهای آن و سپس جایگاه مدیریت توسعه اجتماعی و آمایش سرزمین پرداختهایم.آمایش سرزمین یک برنامه ملی است. ایران برحسب جغرافیایی، اقلیمی ، خاک و مرزهای آبی و کوههای وسیع شرایط متنوعی را دارا می باشد. استراتژیهای آمایش سرزمین بر اساس اولویتها، نقشها و قابلیتهای هریک از نواحی فعالیتهای مناسبی را برای هر ناحیه مشخص کرده اند. آمایش سرزمین به منظور آموزش عالی زیر مجموعه ای از برنامه ریزی آمایش سرزمین است. هدف اصلی این مقاله، تأکید بر آمایش سرزمین بعنوان راه اصلی ایجاد تعادل در نظام شهری کشور و جلوگیری از بحران های زیست محیطی و تخریب منابع طبیعی است.
کلید واژگان: برنامه ریزی آمایش زمین، تعادل شهری، محتوای آمایش
مقدمه
اندیشه »آمایش سرزمین« در کشور فرانسه با مشاهده عدم تعادل در توزیع جغرافیایی جمعیت، فعالیت و خدمات، همزمان با پیدایش تفکر برنامه ریزی شهری بمنظور بازسازی کشور پس از پایان جنگ جهانی دوم ظهور کرده است (توفیق .(1370:4
»آمایش« استفاده بهینه و عقلانی و پی بردن به »ارزشهای فضا« به منظور"کارکردهای مؤثر اقتصادی و اجتماعی" است و لذا »تقسیم کار سرزمین« از جنبه های مهم آن شمرده میشود. در برنامهریزی آمایش سرزمین تشخیص مناطق مختلف سرزمین اهمیت اساسی دارد؛ زیرا پایه و مبنای برنامه شناخته می شود. برنامه آمایش دارای افق بلندمدت است و معمولا دورهای 15 تا 20 سال را زیرپوشش قرار میدهد. به دیگر سخن، برنامه آمایش، برنامههای منطقهای را به برنامه های ملی پیوند می زند.(وحیدی، .(1373:75 از مهمترین اهداف این طرحها، بهشازی در ابعاد مختلف اقتصادی و اجتماعی است (شیعه، (120 : 1378 سیاستگذاران و برنامه ریزان آموزشی باید بر اساس اهداف، سیاستها، و اولویتهای توسعه با توجه به تسهیلات، منابع و محدودیتها یک برنامه توسعه دنباله دار را طراحی کنند. برنامه ریزی آمایش زمین نوعی برنامه ریزی طولانی مدت برای توزیع بهتر جمعیت، فعالیتها و تسهیلات در حوزه منابع ملی، اقتصادی و فرهنگ در زمینه هایی مرتبط فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و نظامی و است و از سوی دیگر ارتباط نزدیکی با برنامه ریزی ناحیه ای خصوصا برنامه ریزی اقتصادی و آموزشی و برنامه ریزی آمایش زمین را می توان به عنوان دستورالعملی برای تنظیم برنامه های آموزشی به کار برد.
در تمامی کشورهای جهان از مدل ناحیه ای برنامه ریزی آمایش زمین استفاده شد و تحلیل برنامه ریزی آموزشی را می توان به سه دسته بندی بر این اساس تقسیم کرد:
– 1 کشورهایی که سیستم برنامه ریزی به شدت متمرکز دارند هیچ توجهی به تحلیل برنامه ریزی امایش زمین و توسعه مدل ناحیه ای نداشته اند. همانند کشورهای سوسیالیست که از مدل متمرکز استفاده کرده یا آن را کسب کردند.
– 2 کشورهایی با سیستمهای غیرمتمرکز و ایالتی. در این کشورها اهداف آموزشی نواحی طراحی شده و مدل ناحیه ای در برنامه ریزی آموزشی و اهداف ملی به کار گرفته شد ویژگیهای راهنما هستند مثل ، آمریکا، فرانسه، انگلستان و هندوستان.
– 3 کشورهایی با سیستمهای متمرکز، اما به منظور مطابقت با اهداف ملی خصوصیات ناحیه ای برنامه ریزی آمایش زمین و ملاحظات برنامه ریزی
ناحیه ای. اگرچه اهداف در سطوح بزرگ تنظیم می شوند و اقدامات مناسب خصوصیات ناحیه ای تعیین می گردند. مثل پاکستان، هندوستان و ...
هدف اساسی از مدیریت و برنامهریزی آمایش سرزمین، توزیع فعالیتهای اقتصادی، اجتماعی، جمعیتی و ظرفیتهای آشکار و پنهان با توجه به تحولات و دگرگونیهای زمان و نیازهاست که عمدتا با دیدی درازمدت و به منظور بهرهبرداری از امکانات آن و همچنین هویدا کردن 1و مسئولیت خاص 2هر منطقه بر اساس توانمندیها 3و قابلیتهای 4آن به طور هماهنگ با دیگر مناطق است.
لذا نقش سرزمین در آمایش سرزمین فوقالعاده مهم و اساسی است. به همین دلیل، در هر نوع مدیریت و برنامهریزی از نوع آمایش سرزمین و برنامهریزی منطقه سؤال اصلی انتخاب مناطق است و سپس فرآیند تهیه طرحهای آمایش سرزمین است.
آمایش سرزمین در ایران
در ایران قبل از آمایش سرزمین می توان به عنوان ((سازماندهی مطلوب فضا در جهت نیل به اهداف و استراتژیای توسعه ملی)) یاد کرد. بنابراین هدف کلی آمایش سرزمین، سازماندهی فضا به منظور بهره وری مطلوب از سرزمین در چارچوب منافع ملی است. در این تعریف، اجزاء تشکیل دهنده فضا، جمعیت، فعالیتهای اقتصادی، اجتماعی و محیط است. آمایش سرزمین در ایران برای تنظیم ارتباط فی مابین انسان، فضا و فعالیتهلی انسان در فضا انجام می شود و لذا تأکید خاصی بر دیدگه فضایی (مکانی، جغرافیایی) در برنامه ریزی توسعه و تکامل ملی دارد. هدف و آرمان چنین دیدگاهی (توزیع و تقسیم) جمعیت و فعالیتهای عمرانی در پهنه سرزمین، اجرای استراتژی بهزیستی برای فرد و جامعه، استفاد مطلوب از منابع طبیعی و نیروی انسانی در جهت کفایت اقتصادی و اجتماعی است (اشکوری، .(1370:49
از مهمترین ویژگیهای آمایش سرزمین می توان به مواردی چون، نگرش همه جانبه به مسائل، آیندهنگری، دورنگری و نتیجه گیریهای مکانی از محتویات استراتژی توسعه ملی و عامل پیوند برنامه های کلان و برنامه های منطقه ای اشاره نمود (بحرینی، .(340 :1370 لذا برنامه ریزی منطقه ای باید در چارچوب برنامه ملی انجام شود.
متاسفانه ، به دلیل ابهام نقش برنامه ریزی رفتار موسساتی، ثبت و توقف تحقیقات رقابتی و بخش توسعه مسکن و شهرسازی ، علیرغم تصمیات گذشته که منجر به موقعیت برنامه شد و بودجه برنامه ریزی آمایش زمین منطقی بود از زمان انقلات در تداخل با وظایف موقعیت توسعه مسکن و شهرسازی اعلام کرد و سوالی از جانب رئیس جمهور در این زمینه مطرح که شد تا این موضوع را در دستور العمل کمیسیون اقتصادی قرار بدهد. کمیسیون طرح هزینه ها را تصویب کرد و تحقیقات منجر به موقعیت قانونی استفاده از زمین در PBO تنظیم شد. مراکز توسعه پایدار و لوجستیک در دهه 80، در مراحل ابتدایی آماده سازی برنامه توسعه، چشم انداز طولانی مدت بوسیله توسعه ملی و رویکرد برنامه ریزی برنامه ریزی آمایش زمین و نگرش نسبت به توسعه ناحیه و فضا تایید شد و نقش آن مهمتر و مهمتر گردید. نشانی از مقررات ملی با توجه به قانونگذاری برنامه ریزی آمایش زمین که در سال 2004 تصویب شد و بر مبنای برنامه توسعه پنجم برنامه ریزی آمایش زمین ، اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی قرار دارد. در سال » 1383مرکز توسعه پایدار و برنامه ریزی فضایی« درPBO نام گرفت تاسیس شد که اکنون مسئول فعالیتهای مرتبط با برنامه ریزی آمایش زمین است.
مطالعات آمایش سرزمین در ایران
در دوره مشروطه، سه جریان منجر به تحول نظام سکونتگاهی و شهری کشور شد که عبارتند از:
-1 اضمحلال نظام ایلیاتی عشایری کشور
-2 گسترش روابط اقتصادی با نظام سرمایهداری
-3 رشد سرمایهداری شهری لذا شهر در نظام سکونتگاهی کشور برتری یافته و به عنوان جایگاه تحقق روبط سرمایه داری در نظام سلسله مراتبی کشور نقش اول را از آن خود کرد.( حبیبی، 1375، .(119
به عقیده برخی از صاحبنظران مانند فیلیپ لامور 5، موضوع اساسی که آمایش سرزمین را معرفی میکند، »مدیریت کشور « 6 است (هانس 7، 1978، ص (5 و برخی نیز آمایش سرزمین را نوعی برنامهریزی بلندمدت 8برای توزیع بهتر جمعیت، امکانات و فعالیتهای مختلف به منظور افزایش رفاه 9، آسایش 10و هماهنگی 11جامعه میدانند. به لحاظ مفهوم، آمایش سرزمین، ایجاد تعادل بین سه عنصر انسان، فضا و فعالیت تعریف شده است که در ارتباط با انسان مقوله »مدیریت« مطرح است و در رابطه با فضا بحث »اقلیم« مطرح است و در رابطه با فعالیت مقوله »برنامه و برنامهریزی« برجسته میشود، یعنی مفهوم آمایش تلفیقی از سه علم مدیریت و اقتصاد، جغرافیا و جامعهشناسی است (وحیدی، 1373، ص .(76 این واژه کلمه نوین فارسی است که از ریشه فعل »آمادن« و »آمودن« به معنی آراستن، آمیختن، به رشته درآوردن و آماده کردن است که از واژه Amenager در زبان فرانسه اقتباس شده است. آمایش سرزمین ترجمه اصطلاحی 12از زبان فرانسه است (قورچیان 1385، ص (2 و همانگونه که از واژه کاوی این اصطلاح پیداست، در دل خود و مبحث مهم برنامهریزی و مدیریت را دارا میباشد. بخش مهمی از مقوله آمایش سرزمین موضوع مدیریت داشتههاست. به عبارت سادهتر، انسان باید آن استفاده را از سرزمین به عمل آورد که ویژگیهای محیطی، انسانی و طبیعی (اکولوژیکی) سرزمین بالقوه را در نهان خود دارا میباشد و سپس این ویژگیها را بر اساس نیازهای اقتصادی و اجتماعی خود مدیریت کند. به زعم برخی از صاحبنظران آمایش سرزمین بهترین 13، ارزانترین 14، مؤثرترین 15، راهحل مدیریت و برنامهریزی محیط زیست، مؤلفههای اقتصادی و رفاه اجتماعی است (مایزر ،199416، ص 37؛ مخدوم، ص 1376، ص .(17-14 از طرفی، نخستین عامل در روند مطالعات برای برنامهریزی به ویژه در سطح منطقه، عامل زمین میباشد. زیرا زمین یا سرزمین با خود مفهوم و معنای منطقه را داراست و اصلیترین و اساسیترین جزء ساختمان منطقه به شمار میآید. سرزمین مهد کلیه فعالیتهای تولیدی و اجتماعی بشری است (ناوه 17و لیبرمان ،200218، ص .(356 در حقیقت، این زمین است که بر آن جمعیت 19پخش میشود، کشاورزی جان میگیرد، صنعت برپا میشود و تمام کنشها و واکنشهای زیستی و اجتماعی بشری بر روی آن شکل میگیرد. پس ایجاد یک تعادل منطقی و نسبی بین زمین و نحوه استفاده از آن با فعالیتها و عملکردهای انسانها بر روی آن لازم و ضروری میشود. به دنبال این عقیده مدیریت و سیستم آمایش سرزمین به وجود میآید و لزوم گستردگی عادلانه فضایی و مکانیابی مناسب برای فعالیت و عملکردهای بشری ضرورت به خود میگیرد.
اندیشه شناخت و بررسی کنجکاوانه محیط فراسو توسط انسان و را به سمت کسب اطلاعات کشانده است. پیدایش مقوله آمایش سرزمین علاوه بر پیشینه کنجکاوانه بشر از آغاز خلقت تاکنون، همچنین ناشی از نادرستی نوع استفاده از سرزمین است، بدینمعنی که زمین، آب و محیط خدادادی به خوبی مدیریت نمیشود و از آنها به اندازه توان یا پتانسیل آن بهرهبرداری نمیگردد. به عبارت سادهتر، در این گونه موارد در سرزمینی گاه مدیریت کشاورزی غلط صورت میگیرد که توانی برای تولید فرآوردههای کشاورزی ندارد یا صلاحیت این کشت در آن منطقه تأیید نشده است، مانند کشت بوتههای مارچوبه در جنوب ایران به منظور صادرات به آمریکا در دهه چهل و پنجاه که سالهای متمادی زمین را بیحاصل میکرده است (زنگنه، 1367، ص .(212
لذا از این جهت به این نمونهها و موارد، خطاهای آمایش سرزمین گفته میشود، چون ندانم کاری در رابطه با نوع استفاده و بهرهبرداری از سرزمین، مدیریت غلط یا روش بهرهبرداری نادرست را رقم زده و استفاده غیرمنطقی انسان از سرزمین را باعث گردیده است (مخدوم، 1378، ص .(15 به طور خلاصه در مقوله آمایش میتوان چنین نتیجهگیری نمود که کاهش بیش از حد منابع، استفاده غیرمنطقی انسان از ذخایر و نوع مدیریت بر سرزمین مباحث مهمی است. سرزمین یک منبع محدود و آسیبپذیر است، اما بسیاری از سودمندیهای آن اگر درست مدیریت شود و استفاده صحیحی از آن به عمل آید، طولانی و قابل تجدیدند (میلر، 1366، ص 394؛ و مخدوم، 1378، ص .(15 این مسأله و مسائل دیگر باعث پایهگذاری دانش جدیدی به نام آمایش سرزمین گردید. یعنی انسان متمدن 20و ابزارساز به فکر چارهجویی افتاده است. آغاز اصلی این مبحث از اوایل قرن بیستم است که بشر به این نکته پی برد که برای آنکه بخواهد بهرهبرداری با صرفه اقتصادی و مستمر از سرزمین داشته باشد، بهتر است که روند بهرهبرداری را در یک چارچوب برنامهریزی شده با نام مدیریت طرح به اجرا بگذارد. (مالوترا ،198021،ص (179-161 از آن زمان به بعد این واژه بر سر زبانها افتاد و در حوزههای مدیریت شهری 22و شهرکها، مدیریت بودجهریزی، مدیریت سرمایهگذاری، مدیریت کشاورزی، دامداری، دامپروری، مرتعداری، جنگلداری، شهرسازی، شیلات، آبزیپروری، پارکداری و بالاخره در مدیریت توسعه در جهان پا گرفت (کوکز 198523، ص (30-20
