بخشی از مقاله
چکیده
کتاب کلیلهودمنه، با وجود اینکه از زمره آثار کهن و رسمی ادبیات بزرگسال میباشد اما حکایاتش به عنوان ارزشمندترین منبع تربیتی، از دیرباز تاکنون، در ادبیات تعلیمی کودک مورد توجه بوده است. این حقیقت که وجود و رعایت چه تمهیدات مناسب با ادبیات تعلیمی کودک در حکایت پردازی کلیلهودمنه، سبب شده تا همیشه در تاریخ ادبیات کودک مدنظر قرار گیرد، پرسش اصلی پژوهش حاضر است و یافتن مشخصه چند وجهی بودن حکایات کلیلهودمنه، که موجب شده مخاطبان فراوانی را از گروه های مختلف سنی و اجتماعی به سوی خود جلب کند، بخصوص عرصه فرهنگی تاریخ ادبیات تعلیمی کودک، هدف کلی در این بررسی میباشد. روش تحقیق در این پژوهش با رویکردی تحلیلی- توسعهای و از طریق مطالعات کتابخانهای صورت گرفته است. نتیجه حاصل از این بررسی، یافتن این ارزش است که در حیطه قصهپردازی کتاب کلیلهودمنه، رعایت اصولی چون، شیوه خواننده کودک نهفته، رعایت ذکر مضامین اخلاقی- تعلیمی در قالب تمثیل و فابل، که متناسب با روحیات کودکانه میباشد، مهمترین دلایلی است که موجب شده این کتاب در قرون متمادی، در عرصه تاریخ تعلیمی- تربیتی ادبیات کودک، همواره مورد گزینش، بازنویسی و بازآفرینی قرارگیرد.
کلیدواژه: کلیله و دمنه، ادبیات تعلیمی، خواننده کودک نهفته، تمثیل و فابل.
مقدمه
تعلیم و آموزش کودکان، که در حکم بازوی توانمند حکومت ها، تخیل و حافظه جوامع هستند، از دیرباز مورد توجه بوده است؛ ادبیات تعلیمی یا ارشادی، که دانشی - چه عملی چه نظری - را برای خواننده تشریح میکند و از راه تخیل، مسالهای را که میخواهد تعلیم دهد به صورت داستانی یا نمایشی درآورده تا جاذبه بیشتری یابد - شمیسا،:1389 - 255-256، در دست متولیان تربیت کودک، بهترین ابزار کمکی و آموزشی به شمار میآید.تا پیش از مشروطه، سابقه خلق آثار ادبی برای کودکان به طور ویژه وجود نداشت - محمودی، - 30 :1392 و تا زمانی که موجودیت کودک در نظام اجتماعی گذشته استقلالی نداشت، و او در حیطه فرعیات زندگی در انتظار بزرگ شدن به سر میبرد چگونه می توانست برای خود کتاب قصه و یا شعر داشته باشد - کیانوش، - 31 :1379
بنابراین ادبیات تعلیمی کودک، تنها از منبع ادب رسمی کهن و ادبیات بزرگسال بهره-مند میشد و از آنجایی که آموزش اخلاقی، همواره از کارکردهای اساسی ادبیات در ایران به شمار آمده، جنبه آموزشی- اخلاقی، یکی از سنجههای مهم گزینش آثار، برای کودکان بوده است، لذا متونی چون حکایات، روایات مذهبی و اندرزنامههایی که اندیشمندان و پادشاهان خطاب به فرزندان خویش مینوشتند و بعدها برخی آثار ادبی، که مخاطبان اصلی آنها کودکان نبودند اما به سبب داشتن قصهها و حکایاتهای گوناگون اخلاقی، مواد خواندنی فراوانی برای کودکان در بر داشت، مورد استفاده قرار گرفت، که از جمله آنها کتاب کلیله و دمنه بود؛ این اثر، یکی از برجستهترین کتابهایی است که کودکان ایرانی، در درازای سدهها، پیوسته آن را میخواندند و به سبب ایجاد ارتباط عاطفی با کودک، بارها در ادبیات کودک، مورد گزینش، بازنویسی و بازآفرینی قرار گرفته است.
بطور کلی، شش ویژگی یا نشانه مشترک در انبوه آثار ادبی ویژه بزرگسال هست که دلیل کافی بر استفاده کودک و نوجوان از این آثار می باشد: زبان ساده و روان، هماهنگی درونمایه اثر با نگرش آن دوران نسبت به آموزش کودک، درونمایه حماسی و پهلوانی به سبب تخیلی بودن و نبردهای تن به تن و موجودات خیالی، درونمایه تعلیمی اندرزگونه، درونمایه برگرفته از ادبیات عامیانه - محمدی و همکاران، - 31-32 :1384؛ برهمین اساس، کلیله و دمنه به عنوان اثر ادبی کهن که ادبیات تعلیمی کودک از جکایات آن، همیشه بهرهمند است، با وجود درونمایه اخلاقی- تعلیمی، آموزش غیرمستقیم در قالب حکایتهای تمثیلی، روایت فابلگونه حکایات که به تخیل کودک نزدیکتر است و همچنین وجود خواننده - کودک - مستتر در طی روایت داستانهایش که متناسب با دنیای کودکانه است، با مسامحهای، برابر با چهار محور ارتباطشناسی، زیباییشناسی، ساختارشناسی و شناخت شناسی است که متن ادبی کودکان همیشه براساس آنها شکل میگیرد - محمدی، - 12: 1378
در محور زیباییشناسی، پیام عاطفهانگیز میشود که برابر با شیوه تمثیل در حکایات کلیله و دمنه است؛ در محور شناختشناسی، پیام با رشدشناختی و حل گرههای روانی کودک منطبق میشود و برابر با ویژگی اخلاقی - تعلیمی بودن حکایات کلیله و دمنه است؛ در محور ساختاری، پیام در قالب مشخصی سازماندهی می شود، این محور برابر با مشخصه خوانندهی کودک نهفته، در حکایات کلیله و دمنه می باشد که یادآور نظریه »خواننده مستتر« چمبرز است؛ در محور ارتباطشناسی که برابر با حکایات فابل گونه کلیله و دمنه است، پیام متناسب با ذهنیت مخاطب، سادهسازی شده است. وجود این مشخصه ها در ارتباط تاثیرگذاری کلیله بر ادبیات تعلیمی کودک، اساس کار ما در بررسی حاضر قرار گرفته، ارزشمندی حکایات کلیله و دمنه را جهت استفاده کودک، در چهار عنوان کلی اخلاق و تعلیم، تمثیل، فابل، خواننده کودک نهفته، خلاصه و مورد پژوهش قرار دادیم. منظور از ادبیات کودک در این بررسی، رده سنی الف، ب و ج است که وجود این چهار عنصر در هر اثر ادبی، در باروری و پرورش اندیشه و تخیلشان، نقش بسزایی دارد.
پیشینه
منابع علمی که حاصل بررسی کتاب کلیله و دمنه و ارزشمندی آن در ادبیات است را میتوان به سه دسته تقسیم نمود؛ نخست مقالاتی که به جنبههای تعلیمی- اخلاقی، شخصیتهای فابل و حکایات تمثیلی آن، بدون در نظر داشتن تاثیر آن بر ادبیات کودک، اشارات مکفی داشتهاند چون: » شیوه و سبک قصه گویی و شخصیت پردازی در کلیله و دمنه« از پروین دخت مشهور، » مقایسه درون مایه اخلاقی حکایات کلیله و دمنه و داستان های هانس کریستین اندرسن« از دکتر علی دهقان، » تأثیر تعلیمی کلیله و دمنه بر مثنوی مولانا « از پوران یوسفی پور کرمانی، » فابل در کلیله و دمنه و
