بخشی از مقاله
چکیده
ادبیات تعلیمی بخش مهمی از ادبیات فارسی را به خود اختصاص دادده است و نویسندگان پارسی تحت تأثیر جهانبینی خویش که براساس آموزههای قرآن کریم، احادیث نبوی و اخلاق اجتماعی بنا شده است، همواره به فضیلتهای اخلاقی پرداخته و ضدارزشها و ناهنجاریها را نکوهش کردهاند. شایان ذکر است که این نوع رویکرد صرفاً مربوط به آثاری نیست که مستقیم به موضوع تعلیم اختصاص یافتهاند؛ بلکه شعرا و نویسندگان ایرانی همواره در برابر مخاطب احساس مسؤولیت کرده و در جای جای سخن متناسب با موقعیت زمان و مکان از ارزشها سخن به میان آوردهاند، تاریخ جهانگشای جوینی از آن جمله است که علیرغم تاریخی بودن، از مبحث فضایل اخلاقی غافل نبوده و به نحوی از انحاء به آنها اشاره کرده است و متناسب با موقعیت کلام به بیان فضایل افراد میپردازد. نوشتار حاضر در پی آنست که به بیان فضایل مورد تأیید و رذایل نهی شده در تاریخ جهانگشا بپردازد و در این رهگذار نمونهها و مصداقهایی از کتاب جوینی در زمینهی ارزشهایی همچون عدالتورزی، دوری از دروغگویی و ... ارائه مینماید. نتایج به دست آمده نشان میدهد جوینی گاهگاه فضایلی چون....
مقدمه
محققان بر این باورند که تمایل انسانها به سمت ارزشهای اخلاقی در طول زمانهای مختلف امری ذاتی و درونی است و دلیل عمدهی رسالت پیامبران الهی تقویت این نیروی ذاتی در میان انسانها و پی ریزی اساس مکارم اخلاق در جهان بشری بوده است. شعرا و نویسندگان نیز به تبع انسان بودن، در آثار ارزشمند خویش اصل اخلاقمداری را مورد توجّه قرار داده و بخش عمدهای از نوشتار خویش را به بیان مسائلعلیمیت بویژه مواردی که در دین مبین اسلام حائز اهمیّت است، اختصاص دادهاند و این مهم در تمام زوایای ادب فارسی ریشه دوانده و به وضوح خودنمایی میکند. متون در دسترس اعمّ از حماسی، غنایی و نمایشی خود شاهدی بر این مدعاست. یکی از مباحث مهم در ادب تعلیمی، اخلاق و مؤلفههای اخلاقی است که در جامعهشناسی از آن به عنوان ارزشها و هنجارها و نقطهی مقابل آن ضدارزشها و ناهنجاریها نام برده میشود و در علوم دینی همان فضایل و رذایل نامیده میشود. یکی از متون تاریخی ادب پارسی که علاوه بر داشتن ارزش بالا و والای ادبی و تاریخی، از لحاظ بیان مؤلفههای اخلاقی ، قابل تأمل است و جایگاه ویژه ای را در متن کتاب به خود اختصاص داده است، تاریخ جهانگشای جوینی است. این نوشتار در پی آنست که نشانهها و مصداقهای ارزشها و هنجارهای دینی مورد تأیید جوینی و ضدارزشها و ناهنجاریهای اخلاقیای را که جوینی از آنها اعلام تنفر و بیزاری کرده است، مورد بحث و بررسی قرار دهد و به سؤالات زیر پاسخ دهد:
-1 در تاریخ جهانگشا چه مفاهیم اخلاقی نمود یافته است؟
- 2 ویژگی های مفاهیم اخلاقی در تاریخ مذکور چیست؟
پیشینهی پژوهش
تاریخ جهانگشای جوینی به دلیل اهمیت از زوایای مختلف مورد بحث و بررسی قرار گرفته و کتاب و مقالاتی در این زمینه به رشتهی تحریر درآمده است. موارد زیر از آن جملهاند:
- » مغول ستیزی عطاملک جوینی در تاریخ جهانگشای« نوشتهی احمد خاتمی و آرزو عرباف نگارندگان در این مقاله برخلاف نظر برخی از افراد در مورد سوءظن مغول دوستی جوینی، از هوشیاری و تیزبینی عطاملک سخن به میان آورده و نوشتهاند که او به خلق و ایجاد نوعی از گفتار دست زده است که به وسیله آن، در عین فرمانبرداری از مخدومان خویش، وقایع حمله مغول را نیز، به دقت، ثبت و نگهداری کند و از سفاکی ها و خشونت های ایشان در ویرانی سرزمینش سندی معتبر بر جای گذارد.
- » تاریخ جهانگشای جوینی و بررسی جنبه های تراژیک آن با رهیافت نوع شناسی ادبی« نوشتهی نعمتاله ایرانزاده، عبداله حکیم و سیدعلی دسپ. در این نوشتار نویسندگان تلاش کردهاند که با روش توصیفی تحلیلی ساختار تراژیک داستانهای تاریخ جهانگشا را با تأکید بر جلد اول بررسی و تحلیل نمایند و در نهایت به این نتیجه رسیدهاند که از حیث ساختار در این اثر نشانههایی وجود دارد که با تراژدی مطابقت میکند.
- » بازتاب شاهنامه در تاریخ جهانگشای جوینی نوشتهی مرتضی مقصودی و ابوالقاسم رادفر« در مقاله مذکور نگارندگان بازتاب اشعار شاهنامه در تاریخ جهانگشای جوینی را در دو بخش تطابق لفظ و مضمون و یا مغایرت با شاهنامه مورد بحث قرار دادهاند و ضمن تطبیق ابیات با نسخ چاپی خالقی مطلق، مسکو، ژول مول و نسخهبدلهای آنها ، برخی از اشعاری که با شاهنامه مغایرت دارند، به عنوان نمونه، ذکر نمودهاند. در بخش دوم، درباره کاربرد ابیات ازحیث مضمون و تطبیق محتوایی با داستانهای شاهنامه بحث و ضمن ذکر برخی از مضامین مهم و نقل بخشهایی از متن جهانگشا، پیوند لفظی و معنوی اشعار با نثر بررسی و به رابطه پیوستگی یا گسستگی لفظی شعر با نثر را مورد اشاره قرار دادهاند.
- » بازفهم قرآن و حدیث در تاریخ جهانگشا حمله مغولان و اثر آن بر عزت نفس ایرانیان« نوشتهی سید نیما اورازانی و مرتضی موسوی. این نوشتار براساس نظریه روانشناختی اِسناد«»از فریتْس هایدر و نظریه ناهماهنگیِ» شناختیلئون« فِستینگِر در مقام تبیین و تفسیر روانشناختی این موضوع برآمده است که چرا جوینی و عمده معاصران ایرانی وی در مقام رویارویی با مصیبت بزرگ حملهی مغول، دانستههای مذهبی خویشاعمّ از قرآن و حدیث را به مثابه آرامبخشی برای تعدیل روان خود و جامعه به کار برده و در راستای توجیه حملهی مغول برآمدهاند و در نهایت نویسندگان نتیجه گرفتهاند که کاربرد آموزههای مذهبی برای تعدیل روانی، در عمل به تثبیت حاکمیت مغولان انجامیده است. طبق بررسیهای صورت گرفته تا کنون پژوهشی در رابطه با تجلی مفاهیم اخلاقی در تاریخ جهانگشا انجام نشده است و در زمینه مفاهیم اخلاقی در دیوان شعرا هم صرفاً یک مقاله رؤیت شد که عبارت است از » بررسی مفاهیم اخلاقی در دیوان صائب تبریزی، نوشتهی حمید جعفری قریه علی و مریم جعفرزاده« که نویسندگان در آن به بررسی مفاهیم اخلاقی تحت عنوان دو گروه اخلاق پسندیده و اخلاق ناپسندیده پرداخته و نمونههایی از شعر صائب را به عنوان مصداق بیان کردهاند. در سطور بعد ابتدا تعریفی از اخلاق براساس منابع مختلف ارائه، سپس به صورت طبقهبندی شده مبحث فضایل مورد تأکید جوینی و رذایلی که او از آنها اعلام تنفر کرده است با مصداقهای مشخص بیان خواهد شد.
تعریف اخلاق
اخلاق از لحاظ معنای لغوی از کلمه ی خُلق«» گرفته شده است که به معنای شکل نفسانی و صفات معنوی انسان است. - تاج لنگرودی، . - 13:1372 همچنین آمده است که: خُلق به معنی خوبی هاست و در اصطلاح در دو معنی بکار می رود: یکی معنی عام، یعنی حکمت عملی که علم تهذیب اخلاق، تدبیر منزل و سیاست را در بر میگیرد، خواجه نصیر هم میگوید در حکمت قیام نمودن به کارهاست چنانکه باید و این تعریفی است از اخلاق در معنی عام؛ یعنی حکمت عملی. - صدر حاج سید جوادی و دیگران، . - 19:1380
همچنین گفته شده است »پارهای از افعال انسانی در مقابل افعال عادی و طبیعی« و فرق فعل اخلاقی با دیگر کارها از این لحاظ است که کارهای اخلاقی قابل ستایش و تحسین هستند و بشر برای آن کارها ارزش قائل است. - مطهری، . - 6:1362 بنابراین آنچه در اخلاق و علم اخلاق مورد توجّه است » ارزشها« و » فصیلتها«ست. و اخلاق در اصل یعنی معرفت و شناخت »ارزش« ها، در اخلاق سخن از فضیلت میرود و چه باید کرد و چه نباید کرد به عهدهی علم اخلاق است. - سروش، . - 13:1359 و از ویژگیهای اخلاق این است که اخلاق تنها یک روش و رفتار ظاهری نیست بلکه یک »چگونگی« و »ساخت درونی و قلبی« است. اخلاق قبل از مرحلهی نمود ظاهری یک »ریشهی باطنی« دارد که اعمال از آن می روید. - محدثی، . - 219:1360 کانت هم از فعل اخلاقی سخن به میان آورده و آن را فعلی می داند که انسان به عنوان یک تکلیف از وجدان خودش گرفته است و بدون چون و چرا نه برای رسیدن به هدفی و فرضی بلکه برای اطاعت از امر وجدان انجام میدهد. - مطهری؛ . - 33:1362 پشتوانهی اخلاق قانون و قدرت است، یعنی علاوه بر آن که به آدمی قدرت، عزت و شرافت میبخشد کاربردش نیز قوی است، زیرا از سرچشمهی قدرت و توان جوشیدن گرفته شده است - رشیدپور، . - 52:1370 حال شاید در یک نگاه و در ظاهر کلمات و جملات ممکن است این شائبه پبش آید که تمامی این تعاریف با هم تفاوت دارند، امّا با دقت درمییابیم که اصل همهی آنها به یک معنای واحد میرسد و آن این است که اخلاق همان »فضیلت« و »ارزش« و شناخت و پایبندی به این دو مقوله است که تمامادیان الهی بر آن صحّه گذاشته و در راستای آموزش اخلاقیات به انسانها پا به عرصهی هستی نهادهاند، در آیین مقدس اسلام مسئلهی اخلاق از جمله مسائل مهم دینی به حساب آمده و بسیار مورد توجّه قرار گرفته است، قرآن کریم تزکیهی نفس، اخلاق نیک و دوری از رذائل اخلاقی را موجب رسیدن به سعادت و راه رستگاری و خوشبختی در دنیا و آخرت میداند و فساد اخلاقی و خو گرفتن با صفتهای زشت اخلاقی را باعث بدبختی و ضرر و زیان قَدمعرفیاَفلَحَمینماید:مَن» زَکﱠیهَا و قَد خابَ مَندَسﱠیها - « شمس : 9 و - 10
ترجمه: که هرکسی نفس ناطقه ی خود را از گناه و بدکاری پاک کند به یقین رستگار خواهد شد و هرکس او را بکفر و گناه پلید گرداند زیانکار خواهد گشت. و اهمیت این موضوع تا جایی پیش می رود که پیامبر - ص - دلیل بعثت خود را چیزی جز تمام کردن و کامل کردن مکارم داند؛ قالاخلاقیرسولنمیاالله - ص - : إنی بُعِثتُ لِأتَمَمﱠ مکارمَ الاَخلاقِ. » من از طرف خدا برانگیخته شدم که مکارم اخلاق را تکمیل کنم.« - شریعتی و پیمانی، - 43:1385 بنابراین اخلاق رهنمون و آموزگار انسان است و هدف نهایی و غایی دین، سعادت ابدی بشر در پرتو اخلاقیات است که بر پایهی دو بخش فضائل و رذائل استوار است.
فضائل اخلاقی
فضایل در اصطلاح اخلاق صفاتی هستند نیک و پسندیده که معلول اعتدال قوای نفس و دوری آنها از افراط و تفریط است. - صدر حاج سید جوادی و دیگران، 1380، ج - 22 : 2 و از دیدگاه اسلام با برکشیدن و اثبات جنبهی افلاکی انسان و نفی جنبهی خاکی وی تحقق مییابد - موسوی بجنوردی، 1377، ج. - 20 : 7
شکر و سپاسگزاری
یکی از فضایل اخلاقی مهم برای هر انسان و به ویژه مسلمانان شکر خداوند متعال است . شکر به معنای ثنا گفتن به منعم است که به دو صورت شکر زبانی و عملی معرفی شده است، خداوند در سوره بقره آیه ی 152میفرماید: فَاذکُرُنی
