بخشی از مقاله
چكيده
با آغاز دفاع مقدّس گونه اي از نوحه پديد آمد كه به »نوحه هاي حماسي « مشهور شد. اين نوحه ها نسبت به نوحه ها ي متعارف ،كاركرد و مضموني متفاوت داشت و در آن، عنصر حُزن و اندوه جايش را به شور و حماسه داده ، مرثيه به رجز ماننده شده بود .در اين مقاله كه به روش تحليلي–توصيفي صورت گرفته، ضمن معرّفي نوحه هاي حماسي، مهمترين موضوعات مطرح شده در اين نوحه ها بررسي شده است. يكي از ويژگي هاي بارز اين نوحه ها تنوّع موضوعي آنها بود كه به مقتضاي وقت، جداي از اشارات مستقيم و غير مستقيم به نهضت عاشورا موارد متعدّد ديگري را نيز شامل مي شد.
پس از گردآوري و تحليل محتوايي ١٢٢ قطعة مكتوب ،صوتي و تصويري از اين نوحه ها معلوم شد اين نوحه ها عمدتاً در ١١موضوع سروده و اجراء شده اند. موضوعاتي از جمله: اعزام نيرو ، شوق زيارت ،امّادگي براي عمليّات، مقاومت رزمندگان،شهيد و شهادت، آزادي قدس، مقاومت شهرها، نوروز در جبهه، اطاعات از امّام خميني،خليج فارس و مخالفت با سازش و تسليم. كه به فراخور مكان و زمان به عنوان رسانة آگاهي بخش در ايستادگي و مقاومت و تهييج رزمندگان اثر گذار بود.
همچنين مشخّص شد موضوعات شهيد و شهادت با ٢٤ عنوان، اعزام نيرو با ٢١ عنوان،شوق زيارت با ١٨ عنوان، امّادگي براي عمليّات با ١٥ عنوان،مخالفت با سازش با ١٠ عنوان، دعوت به پايداري با ٩عنوان، مقاومت شهرها با ٧عنوان، آزادي قدس و لزوم اطاعت از امّام هر كدام با ٦عنوان، و نوروز در جبهه و خليج فارس هم هر كدام با ٣عنوان ،به ترتيب بيشترين و كمترين تعداد نوحه ها را به خود اختصاص داده اند.
مقدّمه -
نوحه در لغت به معناي ذكر محامد مُرده و تأسف از درگذشت اوست. - افسري كرماني، ١٣٧١: ١٥ - در اصطلاح نيز نوحه اصولاً به شعري گفته مي شود كه در ماتم گذشتگان و تعزيت ياران،پادشاهان و بزرگان دين و ائمه ي اطهار - ع - به ويژه حضرت سيّدالشهداء عليه السلام سروده شده است. نوحه از آنجا كه تجلّي گاه احساسات و عواطف سرايندگان است .همچون مرثيه جزو ادب غنايي است هر چند دربارة نوحه خواني در ايران پيش از اسلام اطلاع چنداني در دست نيست؛ ولي قراين نشان مي دهد كه مراثي و نوحه خواني در ايران باستان رواج داشته است.»رثاي مرزكو«يكي از نمونه هاي شناخته شدة اين قبيل مراثي است.نوحه سرايي در سوگ سياوش را نيز در چند مأخذ ذكر كرده اند كه معتبر ترين آنها تاريخ بخاراست. - همان: ١٦ -
در ادب عربي نيز شاعراني بوده اند كه منحصراً به سرودن مرثيه اشتغال داشته اند و وجه غالب شعر آنها مرثيه سرايي بوده است.»خنساء«نقطة اوج مرثيه سرايي در عرب جاهلي است كه غالب ديوان او را مراثي در سوگ برادرانش تشكيل مي دهد. - ميهن دوست، ١٣٨٧: ١٥ - پس از واقعة كربلا در سال ٦١ هجري. قمري، مراثي و نوحه هاي مذهبي در مصيبت خاندان آل عبا و شهداي دشت كربلا پديد آمد.
اگر چه قبل از حادثة كربلا در سوگ بزرگان و شهيدان صدر اسلام نيز نوحه هايي سروده شده بود؛ امّا بي شك .نقطة عطف نوحه خواني و مرثيه سرايي حادثه عاشورا قلمداد مي شود با نگاهي به نوحه سرايي براي شهيدان كربلا در گذر زمان معلوم مي شود كه از سال ٣٥٢ هجري قمري و از دوران حكومت خاندان آل بويه، رسماً برپايي مجالس عزاداري و نوحه سرايي در ايران شكل گرفته است. ابن اثير در كتاب »الكامل في التاريخ«مي نويسد كه در دهم محرم سال ٣٥٢ قمري معزّالدوله فرمان داد كه مردم مغازه ها و بازارهاي خود را تعطيل كنند و خريد و فروش را متوقف سازند و آشكارا نوحه خواني كنند به دنبال اين فرمان مردم به عزاداري پرداختند.
زنان موي پريشان در شهر بغداد نوحه خواني كرده ، بر صورت هايشان زدند. - سنگري، ١٣٨٧. ج اول: ٣٦ - با نگاهي اجمالي به تطوّر نوحهها از قرن چهارم تا چهاردهم هجري اين نكته روشن ميشود كه تا قبل از جرقههاي اولية انقلاب اسلامي به رهبري امّام خميني - ره - ، نوحهها غالباً به مضامين حزنانگيز و سوگ آميز بيشتر توجه داشتهاند تا بُعد .حماسي و سياسي با برافراشته شدن پرچم انقلاب اسلامي در مقابل ظلم پهلوي، فضاي نوحهها نسبت به قبل از آن متحوّل شد و ديگر صرفاً به بُعد مظلوميت و محروم بودن امّام حسين - ع - ويارانشان تأكيد نميشد.
بلكه شعارهاي سياسي و حماسي، سرودهاي انقلابي و رجزهايي كه الهام گرفته از نهضت عاشورا بود بر مضامين و محتواي نوحهها تأثير به سزايي گذاشت و موجب پيدايش.نوعي بديع و تازه از نوحه شد در ماه مبارك رمضان سال ١٣٥٨ ش.جمعي از وعاظ و نوحه خوان ها با امّام خميني رحمة االله عليه ديدار كردند امّام در سخنراني خود در اين ديدار با تأكيد بر كاركرد سياسي نوحه خواني و عزاداري سيّدالشهدا - ع - جوانان را به استمرار عزاداري و نوحه سرايي ترغيب كرده و تصريح كردند»١٤٠٠سال است اين منبرها و نوحه خواني ها و سينه زني ها اسلام را حفظ كرده است.
نوحه خواني است كه عواطف مردم را آنچنان تهييج مي كند كه براي همه چيز حاضرند و بر ايشان آسان مي شود كه جوان بدهند و اين حس شهادت طلبي است كه ملّت را پيش مي برد. - «مظاهري، ١٣٩٠: ١١٠ - اين رويكرد كه بنيانگذار انقلاب اسلامي در بين هيأت هاي مذهبي اشاعه داد باعث ظهور »هيأت هاي انقلابي« شد كه حتّي .سبك مداحي و نوحه سرايي نو و متفاوتي را هم پديد آورد دوران جنگ تحميلي و سالهاي دفاع مقدّس دورة تأثير گذار ديگري در تاريخ هيأت ها و مجالس مذهبي بود و در اين دوره بود كه نوحه خواني به عنوان يك ظرفيت عظيم در خدمت دفاع مقدّس و اهداف آن قرار گرفت و مفاهيم رزمي و انقلابي با اعتقادات مذهبي آميخته شد و نوحه هاي حماسي دفاع مقدّس را پديد آورد. بر خلاف باور رايج محتوا و موضوع .نوحه هاي دفاع مقدّس صرفاً به موضوع نهضت عاشورا مربوط نبوده ، موضوعات متعدّد ديگري را نيز شامل شده است
بيان مسأله -١-١
طي سال هاي دفاع مقدّس ،نوحه خواني يكي از اصلي ترين اركان فرهنگي -تبليغي جبهه ها محسوب شده، به عنوان رسانه اي شورانگيز در تهييج و امّاده سازي رزمندگان نقش مؤثّري ايفا كرد. مسألة اصلي اين پژوهش حول اين محور است كه نوحه هاي حماسي دفاع مقدّس چيست ؟ويژگي هاي آن كدام است؟مهم ترين موضوعات مطرح شده در نوحه هاي حماسي دفاع مقدّس كدام ها بوده ؟كدام يك از موضوعات در اين نوحه ها حضور پر رنگ تري داشته است؟
ضرورت و اهداف تحقيق-١-٢
اگرچه درباره نوحه پژوهش هاي متعدّدي صورت گرفته، امّا در مورد نوحه هاي حماسي دفاع مقدّس تحقيق چنداني صورت نگرفته است. نظر به اينكه نوحه هاي حماسي يكي از جلوه هاي ادبي هشت سال دفاع مقدّس بوده و نيز از آنجا كه زواياي ناشناخته و بررسي نشدة ادبي، محتوايي و تاريخي بسياري در اين نوحه ها نهفته است، بررسي و تبيين موضوعي و محتوايي .آن ضروري مي نمايد
پيشينة تحقيق-١-٣
در مورد ويژگي هاي نوحه هاي دفاع مقدّس به صورت مستقل وپژوهش خاصي صورت نگرفته با اين همه در كتاب هايي تأليف مثل فرهنگ جبهه تأليف سيّد مهدي فهيمي - ١٣٧٥ - ،بال سرخ قنوت تأليف محمّد علي مجاهدي - ١٣٧٦ - ، شفق خونين مرحوم حبيب اله معلّمي - ١٣٨٦ - ،نخل ميثم تأليف غلام رضا سازگار - ١٣٨٧ - برخي از نوحه هاي هشت سال دفاع مقدّس جمع .آوري شده است.با اين حال اثر مستقلي كه اين نوحه هاي را از منظر تنوّع موضوع و مضمون بررسي كرده باشد يافت نشد.
بحث-٢ نوحههاي حماسي و ويژگيهاي آن -٢-١
نوحه هاي حماسي دفاع مقدّس ، شكل خاصّي از نوحه بود كه با هدف برآورده ساختن نيازهاي فرهنگي تبليغي -جبهه و تهييج رزمندگان هشت سال دفاع مقدّس با رويكردي نو در محتوا و ساختارپديد آمد. اين نوحه ها تركيبي از سرود، نوحه و رجز بود و هماهنگي توامّان دو عنصر متناقض نماي حزن و حماسه به عنوان نياز واقعي جبهه ها ويژگي خاصي به آنها .بخشيده بود
