بخشی از مقاله
چکیده
براساس گزارشهای سازمان ملل، بیش از 25 هزار جنگجوی خارجی از بیش از صد کشور در عراق و سوریه وجود دارند. حضور و مشارکت این اشخاص در درگیریها و مخاصمه مسلحانه، چالشهای فراوانی فراروی ثبات و امنیت منطقه خاورمیانه و صلح و امنیت بینالمللی نهاده و موجب گسترش دامنه درگیریها، تشدید اقدامات سبعانه علیه غیرنظامیان و فجایع ناگفتنی شده است؛ ازسویدیگر، بازگشت جنگجویان خارجی به کشوری که از آن عزیمت کردهاند - دولت مبدأ - و به همراه داشتن کولهباری از تجربه و مهارت در عملیات جنگی و اقدامات خشونتبار و پیوند با همقطاران خود و دست داشتن شماری از همین بازگشتکنندگان در عملیات تروریستی، نگرانیهای فراوانی برای این کشورها پدید آورده است.
چنین مینماید که آحاد کشورها جامعه بینالمللی دیرهنگام متوجه تهدیدهای ناشی از هجوم جنگجویان خارجی به منطقه خاورمیانه شدند اکنون سخت در تلاشاند با آن به مقابله برخیزند. مطالعات فراوانی نیز درباره علل پیدایش و گسترش این پدیده، اهداف و انگیزههای پیوستن به گروههای مسلح در آن سوی مرزها، شیوههای جذب نیرو و تأمین مالی جنگجویان خارجی، کیفیت و نقش آنان در مخاصمه، تشکیلات و ساختار راهبری آنان و چگونگی هماهنگساختن اقدامات کشورها برای مقابله با این پدیده صورت گرفته است. دراینمیان، خصلت بینالمللی موضوع، ابعاد گوناگون و درگیرشدن بازیگران مختلف در آن پرسشهایی در حقوق بینالملل برانگیخته است. یافتن چهارچوب هنجاری بینالمللی برای مقابله با سیل فزاینده جنگجویان خارجی و تهدیدهای ناشی از آن برای حاکمیت قانون در روابط بینالمللی اهمیتی دوچندان دارد.
در این نوشتار میکوشیم به یکی از این پرسشها پاسخ دهیم: دولتهایی که جنگجویان خارجی از آنها به مخاصمه مسلحانه در سرزمین دولت دیگر پیوستهاند چه تعهداتی در پیشگیری و سرکوب این پدیده بر دوش دارند؟ کاوش در اصول عام حقوق بینالملل و قطعنامههای الزامی شورای امنیت در مقابله با جنگجویان خارجی حاکی از تعهداتی برای دولت مبدأ در دو مرحله عزیمت و سفر و نیز بازگشت جنگجویان خارجی است. ازاینرو، نویسنده میکوشد این تعهدات را شرح و ارزیابی کند.
مقدمه
یکی از عوامل مهم ناامنی، تشدید خشونتها، گسترش و طولانیشدن درگیریهای مسلحانه در منطقه خاورمیانه، 2 بهویژه در عراق و سوریه حضور اشخاصی از کشورهای دیگر و مشارکت در مخاصمه بوده است. امروزه از این اشخاص به »جنگجویان خارجی3« تعبیر میکنند. هرچند آمار دقیقی از شمار جنگجویان خارجی در منطقه وجود ندارد، در بیانیهای از سوی رئیس شورای امنیت در 29 مه 2015 از وجود بیش از 25 هزار جنگجوی خارجی از بیش از صد کشور ابراز نگرانی شدید شده بود.
این میزان مشارکت خارجیان در مخاصمات مسلحانه پدیده تازه و بیسابقهای است.5 تاریخچه حضور جنگجویان خارجی در مخاصمات مسلحانه داستانی طولانی و مفصل است.6 بهطورکلی، این تاریخچه در منطقه خاورمیانه به دوران اشغال نظامی افغانستان از سوی ارتش سرخ اتحاد شوروی - 1979-1989 - بازمیگردد. مسلمانانی عمدتاً از کشورهای عربی به کمک مجاهدان افغانی شتافتند تا از قربانیان تجاوز دفاع کنند و سرزمین اسلامی را از سلطه خارجی برهانند. اشغال نظامی عراق از سوی نیروهای ائتلاف به رهبری ایالات متحده در سال 2003 موج تازهای از جنگجویان خارجی را برانگیخت.
اما اوج این پدیده به تحولات موسوم به »بهار عربی« و رخدادهای پس از آن در کشور سوریه مربوط میشود. این کشور که در دوران اشغال نظامی عراق به رهبری امریکا، ایستگاه اصلی عزیمت جنگجویان برای انجام حملات مسلحانه بر ضد نیروهای ائتلاف در عراق بود تبدیل به مقصد اصلی جنگجویان خارجی گردید. جنگجویان خارجی از جهات گوناگون کانون توجه و نگرانی آحاد کشورها، سازمانهای منطقهای و جهانی قرار گرفته است. محور این نگرانی را میتوان گسترش افراطیگری دانست.
مسلمانانی که در گوشه و کنار جهان در شرایطی بهنسبت مسالمتآمیز با شهروندان دیگر زیستهاند، در معرض اندیشهها و فراخوانهای شبکههای جذب و سازماندهی جنگجویان خارجی قرار گرفتهاند و بسیاری از آنان که در جامعه خود به حاشیه رانده شدهاند، در پی بازیابی هویت یا کمک و یاری به همکیشان خود، روانه سرزمینهای محل مخاصمه میشوند. بیشتر اینان خانه و کاشانه خود را نه به سودای منافع مادی که از سر باورهای دینی رها میکنند و در فرسنگها آنسوتر به گروههای مسلح افراطی میپیوندند؛ ازاینرو، نخستین سرچشمه نگرانی،.2 برای اختصار از این پس از واژه »منطقه« استفاده خواهیم کرد.
تکثیر قارچگونه شبکههای افراطی و گسترش اندیشهها و باورهای تندروانه در کشورهایی است که مسلمانان در آنها در قالب اکثریت یا اقلیت زندگی میکنند. حملات تروریستی در کشورهای اروپایی و کشورهای دیگر در سالهای اخیر از نتایج گسترش افراطیگری است. ازسویدیگر، اشخاصی که از کشورهای دیگر جذب گروههای مسلح میشوند، پیشگام انجام خشونتبارترین عملیات نظامی شده، برخی از آنها به مراتب بالایی در فرماندهی این گروهها گمارده میشوند؛ بنابراین، تشدید خشونت و اقدامات دهشتناک که در زمره جنایات ضد بشری است و وجدان بشری را جریحهدار میسازد از دیگر سرچشمههای نگرانی جامعه بینالمللی است. همچنین، جنگجویان خارجی پس از پیوستن به گروههای شورشی و شرکت در آموزشها و انجام عملیات نظامی، با کولهباری از تجربه به کشورهای خویش بازمیگردند و تهدیدی برای این کشورها قلمداد میشوند.
اما جامعه بینالمللی دیرهنگام به تهدیدهای ناشی از جنگجویان خارجی پی برد؛ دراینمیان، کشورهایی که نخست با مماشات و گاه تسهیلگرانه با این پدیده رفتار کردند، خود گرفتار آثار ناگوار آن شده و در اندیشه چارهجویی فرورفتهاند. کشورهای غربی تنها زمانی به فکر مبارزه با این پدیده افتادند که شمار شهروندان یا ساکنان آنها که به شورشیان عراق و سوریه پیوستند فزونی یافت. باری، امروزه این پدیده در مرکز توجه جامعه جهانی قرار گرفته است.
اوج این توجه تصویب دو قطعنامه در شورای امنیت سازمان ملل است که هردو زیر لوای فصل هفتم منشور قرار میگیرد. شورای امنیت در قطعنامه 2170 در سال 2014 اصطلاح »جنگجویان خارجی تروریست7« را برای نخستینبار بهکار برد و خواستار اقدامات کشورهای عضو در جلوگیری و سرکوب سرازیرشدن آنان به عراق و سوریه گردید و در قطعنامه 2178 در همان سال بهطور خاص به این موضوع پرداخت و تعهدات فراوانی بر کشورهای عضو نهاد و توصیههای زیادی برای مقابله با پیوستن جنگجویان خارجی به گروههای شورشی کرد.
با آنکه بسیاری از کشورها از پدیده جنگجویان خارجی متأثر میشوند و ممکن است بهنوعی در تسهیل یا سرکوب آن دخیل باشند، سهدسته از کشورها بهطور مستقیم با این پدیده ارتباط دارند: دسته اول، کشورهای مبدأ یا محل برخاستن جنگجویان خارجی است. جنگجویان خارجی یا از اتباع این کشورها هستند یا محل اقامت آنان در این کشورها قرار دارد؛ دسته دوم، کشورهایی هستند که محل گذر یا ترانزیت جنگجویان خارجی هستند.
جنگجویان خارجی در بیشتر موارد ناگزیرند برای رسیدن به مقصد از کشور یا کشورهایی عبور کنند و دسته سوم، کشورهای مقصد جنگجویان خارجیاند که مخاصمه مسلحانهای در آنها جریان دارد. در این کشورها گروههای مسلح دربرابر حکومت شورش کرده و عملیات مستمر نظامی انجام میدهند. این گروهها در جذب جنگجویان خارجی چهبسا به رقابت بپردازند و پس از دادن آموزشهای لازم آنان را در عملیات نظامی بهکار میگیرند.
