بخشی از مقاله
چکیده
اصل حقوقی »تعدیل قرارداد« ،به معنای بازبینی و اصلاح قرارداد از مباحثی است که امروزه در عرصه دادستدهای رایج مورد توجه است،به طوری که با توجه به وضعیت قراردادها و شرایط آن در مواقعی که برای یک طرف مشقت و سختی ایجاد می شود
این سوال مطرح می گردد که آیا می توان از این اصل حقوقی استفاده کرد یا به عبارت دیگر،آیا می توان در مقام دادرسی و در صورت عدم وجود نص معتبر قانونی از اطلاق آیات قرآنی حکم به تعدیل قرارداد در موارد ناممکن و معسور بودن اجرای قرارداد نمود؟در پاسخ باید بیان داشت که قرآن کریم بعنوان نخستین و متقن ترین منبع بر اصل یاد شده تاکید دارد و از اطلاق آیات آن می توان این اصل حقوقی را استنباط نمود و امکان تغییر و تعدیل در قرارداد را براساس این آیات پذیرفت.
-1 مقدمه
از آنجایی که قسمت مهمی از روابط افراد با یکدیگر در جامعه را روابط حقوقی آنها تشکیل می دهد،اصل تراضی و توافق در قراردادها این امکان را برای طرفین فراهم می آورد که پیشاپیش در مورد شرایط و ملزومات عقد تصمیم مقتضی گیرند و مفاد قراردادها را با اهداف و منافع خود همگون سازند.با این وجود ،ممکن است مواردی بوجود آید و شرایط اجتماعی و اقتصادی به نحوی رقم خورد که این معادله را بر هم زند و لزوم بازبینی در قرارداد و به اصطلاح»تعدیل در قرارداد« لازم آید.
از این رو پرسش اصلی این است که آیا می توان ترمیم و تعدیل در قرارداد را از دیدگاه قرآن و آیات آن امکان سنجی نمود و از اطلاق آیات بر این نتیجه رسید که در صورت وجود عسر وحرج و مشقت برای یک طرف قرارداد بتوان از آیات قرآنی استفاده و حکم به تعدیل قرارداد داد،یا به عبارت دیگر آیا در مقام دادرسی،قاضی می تواند به استناد این آیات حکم به تعدیل قرارداد در موارد ناممکن و معسور بودن اجرای در قرارداد را دهد.با این توصیف منظور مختصر حاضر پاسخگویی،به پرسش اصلی است.
-2 مفهوم تعدیل قرارداد
»تعدیل« در لغت به معنای» برابر کردن چیزی با چیزی و راست کردن« آن است یا »کاستن از شدت و حدت چیزی یا عملی« است و در اصطلاح،»تعدیل قرارداد« به معنای اصلاح پیشین و تغییر در شرایط و اوصاف عوض یا معوض است. این تغییر،کاستن یا افزودن در مقدار آن دو را نیز شامل می گردد.این تعدیل و اصلاح یا مستند به توافق طرفین است - تعدیل قراردادی - و یا مستند به قانون است - تعدیل قانونی - و یا تعدیل قضایی است،به این عبارت که قاضی در صورت عدم وجود نص قانونی بتواند با استنباط از منابع فقهی،مفاد قرارداد بین طرفین را بازبینی و مورد تعدیل قرار دهد.
-3 توجیه تعدیل از منظر آیات
برای تبین تعدیل قرارداد از دیدگاه قرآن و رسیدن به مقصود اصلی ابتدا آیاتی از قرآن که از اطلاق آنها می توان استفاده نمود،بیان می گردد:
آیه 280 سوره بقره
ترجمه: و اگر - بدهکارتان - تنگدست باشد، پس تا - هنگام - گشایش، مهلتی - به او دهید - ؛ و - اگر به راستی قدرت پرداخت ندارد، - بخشیدن آن برای شما بهتر است-اگر بدانید.
مفهوم اجمالی آیه
پس از این که خداوند دستور گرفتن اصل مال را از کسی که تمکن دادن آن را دارد بیان کرد در اینجا حکم بدهکاری که در تنگدستی قرار گرفته است بیان مینماید.
وَ إِنْ کانَ» ذُو عُسْرَهٍ« اگر در بدهکاران شما کسی که در تنگدستی قرار گرفته استفَنَظِرَهٌباشد»مَیْسَرَهٍإِلی« لازم است که او را تا وقتی که تمکن پیدا کند مهلت دهید. و در این که اندازه و میزان تنگدست بودن چیست،دو قول گفته شده است:
-1 از امام جعفر صادق - ع - نقل شده است که حد اعسار این است که او زیاده از خوراک خود و خانواده اش که با میانهروی زندگی کنند نداشته باشد.
-2 حدش این است که کسی از پرداخت بدهی ناتوان شود یا سرمایهاش دچار کسادی و رکود شده باشد.
تعدیل قرارداد براساس آیه میسره
آیه میسره که در دنباله آیات تحریم ربا آمده اختصاص به رباندارد و در کلیه مواردی که دینی وجود دارد صادق می باشد به همین لحاظ فقها در موارد مختلف به اطلاق این آیه تمسک نموده اند.
ضمانت اجرای اعسار در دین،حکم قضایی است که پس از اثبات اعسار،شخص بدهکار از الزام به ادای دین و زندانی شدن معاف می گردد.
تسری حکم اعسار در این آیه نسبت به موضوعاتی غیر از دین می تواند موجب شمول آیه نسبت به موارد دیگر نیز باشد،بدین معنی که اگر اعسار،موجب رفع حکم اداء دین است و خصوصیتی در دین وجود ندارد و سبب رفع حکم وجوب الاداء،اعسار می باشدمی توان گفت هر کجا اعسار صدق کند موجب رفع حکم ناشی از تعهد است.از این رو هنگامی که ایفای تعهد ناشی از قرارداد توسط یکی از طرفین ناممکن و یا دچار اشکال گردد،به مقتضای آیه باید الزامات ناشی از قرارداد متوقف و به زمان رفع عسر موکول گردد.
بنابراین،مفاد آیه را می توان چنین متصور نمود:با احراز اعسار،هر نوع تعهد معسر به بعد از رفع اعسار و آشکار شدن»یسر«موکول می شود. اعطای چنین فرصتی برای کسی که در انجام تعهدات ناشی از قرارداد به مشکل برخورده و تحت فشار قرار گرفته است،می تواند پاسخ مثبتی برای سوال مورد بحث باشد و ناممکن و دشوار بودن انجام تعهد توجیه گر تغییر محتوای قرارداد و مجوز ایجاد توازن در تعهدات طرفین و مستلزم بازسازی و بازبینی در مفاد قرارداد می گردد.
آیه 78 سوره حج
ترجمه:و در راه خدا جهاد کنید ، و حقّ جهادش را ادا نمایید، او شما را برگزید ، و در دین - اسلام - کار سنگین و سختی بر شما قرار ندارد از آیین پدرتان ابراهیم پیروی کنید خداوند شما را در کتابهای پیشین و در این کتاب آسمانی »مسلمان« نامید
