بخشی از مقاله
چکیده
جهانی شدن به معنی متراکم شدن جهان و انباشت آگاهی در دنیا است و در تفکر و عمل جهان به مثابه یک مکان واحد قلمداد میگردد که در آن جوامع ملی، به ویژه افراد مجبورند موجودیت خود را به عنوان بخشی از یک مجموعه بزرگتر بپذیرند. با ورود به عصر جهانی شدن کشورهای در حال توسعه به ویژه کشورهای اسلامی با ژرف ترین دگرگونی ها در زمینه های مختلف روبرو شده اند. بنابراین رویکرد منطقی آن است که در هر جامعه با توجه به شرایط اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی خود با این پدیده هماهنگ شود و بکوشد تا نابرابریهای آنرا به کمترین اندازه برساند. پژوهش حاضر بر آن است تا تأثیراتی که طی سالهای اخیر و در نتیجه جهانی شدن در شهرهای کشورهای اسلامی از ابعاد مختلف، بالاخص در کشورمان اتفاق افتاده است را مورد شناسایی قرار دهد. روش بررسی در این پژوهش به صورت توصیفی-تحلیلی بوده است،
اطلاعات مورد نیاز نیز با تکیه بر مطالعات اسنادی و کتابخانه ای جمع آوری شده و مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. جهان اسلام نیز در دهه های اخیر با بحران های فراوانی روبرو بوده است و علاوه بر اینکه ثبات و امنیت لازم را در این کشورها از بین برده است، باعث تشدید مشکلات شهری در این کشورها شده است. نتایج تحقیق بیانگر آن است که بیشتر شهرهای کشورهای اسلامی از لحاظ سطح توسعه یافتگی در رده های پائین و متوسط قرار دارند و فرایند جهانی شدن نیز در ایران کمتر هضم شده است، بر اساس شاخص جهانی شدن A. T. Kearney نیز، جایگاه ایران برای مدت پنج سال یعنی از سال - 2001 - تا سال - 2005 - در بین 62 کشور جهان در پایین ترین سطح و ضعیف ترین حالت قرار داشته است و هرگونه تلاشی در راستای جهانی شدن شهرها نیازمند سازگاری سیستم ملی در راستای جهانی شدن است در غیر اینصورت نتیجه ی مطلوبی به دنبال نخواهد داشت.
واژگان کلیدی: جهانی شدن، شهرهای اسلامی، ایران
مقدمه
هزاران سال است که شهرها کانون فرهنگ، اندیشه، تعامل اجتماعی انسانها هستتند گر چه از هنگام پیدایش انسان در کره زمین، اکثریت افراد در آبادی ها، دهکده ها، شهرک ها و بافت های جمعی می زیسته اند اما با فرا رسیدن قرن بیست و یک و به ویژه دو دهه پایانی قرن بیستم میلادی زمان وقوع دو رخداد مهم جهانی در تاریخ حیات بشری است. یکی از این دو رخداد، شهری شدن جهان و دیگری ظهور شهرهای جهانی است - نوانبخش و دیگران، . - 99 :1388 به عبارتی جهانی شدن بر شهرنشینی سلسله مراتب شهرها، شبکه جهانی شهر، اقتصاد و مدیریت شهر تأثیر گذاشته است و بر فناوری ارتباطات و اطلاعات همراه و این فناوری باعث ایجاد فضای مجازی در شهرها شده است، تراکم×سرمایه و دفاتر شرکتهای چند×ملیتی و... در شهرها نیز سبب تغییر در عملکرد و فرم شهرها شده است ”رضایی، . - 40 :1381
بررسی تحولات جهانی طی نیم قرن اخیر نیز حاکی از این است که شهر و شهر نشینی با تغیرات بنیادی کمی و کیفی روبه رو بوده و به تبع آن شهرها و کلان شهرهای کشورهای در حال توسعه به ویژه در کشورهای اسلامی از این رخدادها دچار تحولات اساسی شده اند و این روند همچنان با شدت زیادی ادامه دارد - ابراهیم زاده و دیگران، . - 2 :1389 همانطور که اشاره شد جهان اسلام نیز به نوبه ی خود از این موج متاثر شده است بطوریکه هر یک از اعضای این جهان به نوعی از این تحولات بی نصیب نمانده و گاه توانسته اند خود را با این تحولات سازگار و مراحل ترقی را طی نمایند و خود را به مرتبه های بالای اقتصادی، فناوری و... برسانند - مانند کشور مالزی - وگاه نتوانسته با این تحولات کنار بیایند و خطر مغلوب شدن در این موج آن را تهدید می کند مثل کشور افغانستان - ابراهیم زاده و دیگران، . - 4 :1389
پیشینه ی تحقیق
برخی معتقدند که جهانی شدن حداقل دو هزار سال قدمت دارد و دنیای غرب تنها نقش بسیار کوچکی در این مورد بازی نموده است، در نتیجه مفهوم عمومی و فراگیر جهانی شدن مساوی با غرب سازی را رد می کنند. برخی دیگر فضای بعد از جنگ جهانی اول را نقطه ی آغازین جهانی شدن می دانند، چون که در آن زمان یک سرعت بی نظیر در فرایند تغییر و دگرگونی به وجود آمد که فریدمن از آن به عنوان " urbo Charged " یاد می کند. دیگر پژوهشگران بر وقایع بعد از جنگ جهانی دوم متمرکز شده اند، چرا که در بعد از جنگ جهانی دوم، جهانی شدن اقتصادی به وسیله ی نقش موفق آزاد سازی تجاری تحت لوای سازمان گات، تسریع بخشیده شد - رفیعیان و فرجام، . - 7 :1390 در این میان گروهی معتقدند که اصطلاح جهانی شدن به دو کتابی باز می گردد که در سال 1970 منتشر شد، کتاب اول تألیف مارشال مک لوهان با عنوان " جنگ و صلح در دهکده ی جهانی" است که بر نقش تحولات و وسایل ارتباطی در تبدیل شدن جهان به دهکده ی واحد جهانی متمرکز بود و کتاب دوم نیز نوشته ی برژنسکی است. به طور کلی می توان گفت مفهوم جهانی شدن در دهه ی 1990 میلادی به مفهوم رایج و مسلط دوران معاصر تبدیل شده است، به گونه ای که امروزه همه چیز با توجه به این مفهوم مورد بررسی قرار می گیرد - ایران زاده، . - 17 :1380
گرچه واژه جهانی شدن امروزه موقعیت همه جایی بودن را کسب نموده است، ولی این مفهوم فی نفسه مفهوم جدیدی نیست و ریشه های آن در آثار اندیشمندان قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، از مارکس و جامعه شناسی چون سن سیمون و محققان ژئوپلیتیک چون مک ایندر - Mac Kinder - قرار دارد که در پی شناسایی این موضوع بود که چگونه مدرنیته جهان را یکپارچه می سازد، اما فقط در دهه 1960 و اوایل دهه 1970 بود که واژه جهانی شدن به تدریج تبدیل به یک اصطلاح دانشگاهی شد و به صورت گسترده ای رواج پیدا کرد - مک گرو، . - 1 :2002 به طور کلی می توان گفت طرح اصطلاح جهانی شدن به عنوان یک اسم در همین سالهای اخیر شکل گرفته است و استفاده از این مفهوم به سرعت رواج یافت - رابرتسون، . - 15 :1385 به طور کلی می توان گفت جهانی شدن یک فرایند تاریخی در ابعاد اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی است - کلنر، :1381 . - 138 در این میان رشد تکنولوژی به ویژه تکنولوژی جدید نیز عامل مهمی در ادغام بازارها و فرآیند جهانی شدن بوده است و بررسی ها نشان داده که آمریکا، اتحادیه اروپا و ژاپن بزرگترین منابع تغذیه تکنولوژی هستند - صفدری و دیگران، . - 11 :1389
بیان مسئله
جهانی شدن منجر به ورود عوامل غیر بومی در حوزه ها و قلمروهای بومی می گردد و از منظر برنامه ای بودن نیز مورد توجه قرار گرفته است که با این نوع نگاه، جهانی شدن فرایندی تلقی می شود که موجب غربی شدن و آمریکایی شدن جهان می شود - کلنر، . - 138 : 1381 در آستانه ی ورود به عصر جدید جهانی شدن با ابزارهای مهمی چون تکنولوژی ارتباطات، اطلاعات، خدمات×و کاربریهای مرتبط با آن، ساختار سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و حتی فرهنگی بسیاری از شهرهای جهان را تحت تأثیر قرار داده است” سلیمانی و همکاران، . - 3 :1389 از طرفی جهانی شدن در حال اتفاق و پیشروی به سوی آینده ای مبهم است در حالی که این فرایند بسیاری از حوزه های زندگی اجتماعی ما را متأثر ساخته و بر محیط فیزیکی ما نیز تأثیر گذار است - رفیعیان و فرجام، . - 2 :1389 رابرتسون فرایند جهانی شدن را فرایندی دیرینه و طولانی در تاریخ حیات اجتماعی می داند و آن را چهارچوبی برای نظم فهم جهانی شدن می داند. در این میان جهان اسلام نیز به نوبه ی خود از این موج متأثر شده - ابراهیم زاده و دیگران، - 3 :1389
بطوریکه با ورود به عصر جهانی شدن کشورهای در حال توسعه به ویژه کشورهای اسلامی با ژرف ترین دگرگونی ها در کارکرد و ساختار و کالبد روبرو شده اند - نصیری، . - 7 :1389 بنابراین رویکرد منطقی آن است که در هر جامعه با توجه به شرایط اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی خود با این پدیده هماهنگ شود و بکوشد تا نابرابریهای آنرا به کمترین اندازه برساند - نصیری، . - 2 :1389 ایران نیز به عنوان یک کشوری اسلامی و یکی از زیر سیستم های کلان جامعه جهانی از این تحولات تاثیر پذیرفته و این تحولات دارای تاثیرات مفید و گاه مضر بر کشورمان بوده است. این در حالی است که در میان اعضای جامعه جهانی، ایران از نظر جهانی شدن کمتر در آن هضم شده است - ابراهیم زاده و دیگران، . - 4 :1389
در این راستا شهرها و کلان شهرهای این کشور نیز دارای این شرایط هستند در یک جمع بندی کلی میتوان بیان داشت که فرایند جهانی شدن که هر روز با سرعت و شدت بیشتری کل جوامع،×علی الخصوص شهرها را تحت تأثیر خود قرار میدهد، دارای تأثیرات مثبت و منفی خاص خودمیباشد که باید مورد توجه مدیران و برنامه ریزان در سطح جامعه قرار بگیرد - شمس و دیگران، :1394 - 2؟ در این میان آنچه مسلم است در ایران ادبیات مربوط به جهانی شدن مراحل اولیه را می گذراند ولی سرعت آن رو به افزایش است - ابراهیم زاده و دیگران، . - 9 :1389 از طرفی تحلیل روند جهانی شدن در شهرهای اسلامی منجمله در ایران بدون بررسی فرآیند جهانی شدن کشورها چندان قابل درک نخواهد بود. بنابراین هرگونه تلاشی در راستای جهانی کردن و جهانی شدن شهرها نیازمند سازگاری سیستم ملی در راستای جهانی شدن است، در غیر اینصورت؛ نتیجه ی مطلوبی به دست نخواهد آمد - رهنما، . - 16 :1385
اهمیت و ضرورت تحقیق
فرایند جهانی شدن و باز شدن اقتصادهای دنیا، منجر به همگرایی های جهانی شده است. شهرها در همه جای دنیا به عنوان اولین نقطه ی تلاقی این جریانات همگرا، به سرعت تبدیل به جزئی از سیستم جهانی می شوند که بیش از پیش به سرمایه گذاری خارجی وابسته می شوند و فرایند خصوصی سازی، ماهیت شهرهایی که فرم غالب کنونی آنها با نقش آفرینی نیروی بازار شناخته می شوند تغییر داده است - رفیعیان و فرجام، . - 15 :1390 اگر چه پدیده جهانی شدن در حوزه اقتصاد مطرح شده ولی همه نظام های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی را دستخوش تغییر و تحول کرده و این نظام ها نیز به نوبه خود جهانی شدن در حوزه اقتصاد را تقویت نموده اند - نصیری، . - 30 :1386
به عبارتی جهانی شدن یک فرآیند تاریخی در ابعاد اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی است که منجر به ورود عواما غیر بومی در حوزه ها و قلمروهای بومی می گردد و از منظر برنامه ای بودن نیز مورد توجه قرار گرفته است که با این نوع نگاه، جهانی شدن فرآیندی تلقی می شود که موجب غربی شدن و آمریکایی شدن جهان می شود. چنان که عنوان می شود جهانی شدن می تواند در لباس جامعیت و جهانی بودن، قالب هایی نو از امپریالیسم بیافریند. در حقیقت هنوز این خطر وجود دارد که جهانی شدن درست مانند نظریه ی کهنه نو سازی که جهانی شدن تا اندازه ای جانشین و استمرار آن قلمداد می شود، همچون ردایی مبدل بر تن غربی شدن و حتی آمریکایی شدن شتابناک دنیا عمل می کند - کلنر، . - 138 : 1381 تأثیر گذاری فزاینده جهانی شدن در عرصه های مختلف حیات اجتماعی در مقیاس های خرد، میانی و کلان نیز نقش مهم مبحث جهانی شدن در حوزه های نظری علوم اجتماعی و نیز در سیاست گذاری های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ضرورت و اهمیت توجه به بحث جهانی شدن را تشدید نموده است - گیدنز، . - 26 :1379 از طرفی جهانی شدن فرآیندی کلان و گسترده است و رسوخ و نفوذ آن در تمامی حوزه های حیات
