بخشی از مقاله
چکیده
اهتمام نظری و عملی به »حوزه انقلابی« از جمله ضرورتهای همیشگی است که به دلایل ویژه، در سالیان اخیر، اهمیت دوچندان یافته است. پرداختن به این مبحث از زوایای گوناگون و به شیوههای مختلفی ممکن است که یکی از آنها بیان ویژگیهای حوزه انقلابی میباشد. هرچند چنین روشی در مرتبه خود ضروری است و فواید و کارکردهای خاصی دارد، اما در صورتی دارای نتیجه نهایی و بهترین کارآیی خواهد بود که افزون بر یافتن یکایک ویژگیها، در جستجوی ویژگی جوهری حوزه انقلابی نیز باشیم؛ یعنی ویژگیایکه بسان روحی در قالب همه ویژگیها سریان یافته باشد. درواقع آنها امتداد و تجلّیاش میباشند. در این نوشتار تلاش میشود پس از تمهید برخی مقدمات و مبانی، جوهره ویژگیهای حوزه انقلابی جستجو شود و سپس با بیان چند مصداق از ویژگیهای حوزه انقلابی، رابطه هر یک با ویژگی جوهری حوزه انقلابی ترسیم شود.
کلیدواژگان: انقلاب اسلامی، حوزه علمیه، حوزه انقلابی، امام خمینی1
مقدمه
انقلابیبودن و ماندن از دغدغههای راهبردی و همیشگی دلسوزان نهضت اسلامی، بهویژه امام خمینی1 و مقام معظم رهبری بوده است که با توجه به مقتضیات عصری، در سالهای اخیر اهمیت بیشتری یافته است و به همینجهت، تأکید بر انقلابیبودن، در دیدارهای مقام معظم رهبری با گروههای مختلف، نمود برجستهتری دارد. ایشان در اسفندماه 1394، پرداختن به وضعیت رشد و بلوغ تفکر انقلابی و تداوم روحیه و منش انقلابی در حوزه را بسیار حائز اهمیت دانسته و در سخنانی صریح و هشدارآمیز، به برخی انگیزهها برای انقلابزدایی از حوزههایعلمیه اشاره و تأکید کردند که اگر بخواهیم نظام، »اسلامی« بماند، حوزه باید »انقلابی« بماند - خامنهای، . - 1394/12/25
پیشتر از آن نیز ایشان هشدار داده بودند: »مسئله دیگر در زمینه نظام رفتاری و اخلاقی حوزه، مسئله گرایشها و احساسات انقلابی در حوزه است... فضای انقلابی در کشور دشمنان عنودی دارد...، در حوزه علمیه همه باید به این مسئله توجه کنند... میخواهند فضای انقلابی را بشکنند، روحانی انقلابی را منزویکنند« - همو، . - 1389/7/29پس از این گونه هشدارها بحث از حوزه انقلابی گسترش یافت که خود رویکردهای مختلفی داشته است؛ مانند پرداختن به چیستی و هویت حوزه انقلابی، بیان ویژگیهای حوزه انقلابی، ارائه راهبردها و راهکارها برای تحقق یا ارتقای حوزه انقلابی و... که هر یک، کارکردها و مزایای خاصی دارد.
در این میان تبیین ویژگیهای حوزه انقلابی اهمیت خاصی دارد و درواقع خود به منزله بیان چیستی حوزه انقلابی و تعریف آن میباشد؛ چرا که از جمله راههای نیل به چیستی امور غیرماهویِ فاقد جنس و فصل و »تعریف حقیقی« از جمله پدیدههای مرکب و چندبُعدی، مانند پدیدههای انسانی و اجتماعی، تلاش برای ارائه »تعریف مفهومی« برای آنهاست. یکی از راههای رسیدن به تعریف مفهومی یک پدیده، بیان اوصاف و ویژگیهای بارزش میباشد - ر.ک: هلالیان، 1394، ص. - 66-57 با دردستداشتن تعریفی از حوزه انقلابی و ویژگیهای تفصیلیاش، افق فرارو تا حدود زیادی روشن گردیده، میتوان گامهای دقیقتر و محکمتری برای تحققبخشیدن بدان برداشت؛ چنانکه عدم تبیین دقیق ویژگیهای حوزه انقلابی موجب حیرت و سردرگمی طلاب، استادان، نخبگان و حتی مسئولان و برنامهریزان حوزه شده و آنها را در اتخاذ تصمیمهای جازم و طراحی برنامههای روشن در نسبت با نهضت اسلامی، سرگردان یا گمراه میکند.
درمقابل، ترسیم سیمای »حوزه انقلابی« از طریق بیان ویژگیهای تفصیلیاش، تأثیر مستقیمی بر بالندگی حوزه در ابعاد گوناگون و کاهش برخی آفات و آسیبهای بالفعل یا بالقوه دارد و درنتیجه موجب افزایش کارآیی و ثمربخشی فعالیتهای علمی، پژوهشی، ترویجی و... خواهد شد. همچنین هرچند با تعریف حوزه انقلابی، تمایز آن از دیگرنهادهای انقلابی روشنشده و رسالت عصری و مسئولیتهایش نیز تا حدود زیادی مشخص میگردد، ولی این موارد هنوز کلّی و تا مقداری مبهم بوده و نیازمند تفصیل بیشترند تا بهطوردقیق بدانیمکه باید به دنبال ایجاد یا حفظ یا ارتقای چه مؤلفههایی در حوزه باشیم تا انقلابی محسوب شود.
از سوی دیگر علت اصلی دشمنی و کینه دشمنان اسلام با حوزه انقلابی، ّاتصاف آن به همین ویژگیهاست؛ ازاینرو شناخت تفصیلی ویژگیها، حوزه و طلبه انقلابی را قادر میسازد تا با توان و کارایی بیشتری به مبارزه با دشمنان دین و بدخواهان نهضت اسلامی بپردازند. افزون بر اینها اساساً هر ویژگی حوزه انقلابی، خود یک »شاخص« است. شاخصها از اینجهت اهمیت دارند که از جمله معیارهای سنجش و ارزیابی و از ابزارهای قضاوت درباره یک امر میباشند. بدینجهت، یکی از ثمرات مهم تعیین تفصیلی ویژگیهای حوزه انقلابی، »شاخصسازی« در این عرصه میباشد. اگر شاخصهای یک پدیده، روشن و تفصیلی نباشند، هم سنجش کیفی یاکمّی آنها دشوار و گاه ناممکن میشود و هم زمینه ورود نابجای دیگرموارد کاذب یااخراج مصادیق واقعی از آن شکل میگیرد.
با تفصیل ویژگیهای انقلابیبودن و سنجش افراد، گروهها و نهادها با آنها میتوان مدّعیان انقلابینما را راحتتر شناخت و چنین مسئلهای، تأثیر مستقیمی بر حفظ اصالت ارزشهای انقلابی دارد.با وجود اهمیت بالای بحث از ویژگیهای حوزه انقلابی، آنچه از اهمیت بیشتری برخوردارست، جستجو از ویژگی محوری حوزه انقلابی است. این ویژگی را میتوان جوهره حوزه انقلابی نیز دانست. اما تعیین این ویژگی جوهری، چه اهمیت و ضرورتی دارد و چه فوایدی بر آن مترتب میشود؟اگر ویژگیهای برشمرده برای یک پدیده نظام دقیقی نداشته و در تناسب و هماهنگی نظاممند با یکدیگر نباشند، مشکلات بسیاری پیش خواهد آمد.
برایمثال در موارد تزاحم بین دو یا چند ویژگی و ضرورت اولویّتبندی، ترجیح و انتخاب برخی بر بعضی دیگر در مقام عمل و اجرا چه باید کرد؟ برای تشخیص ویژگیهای حقیقی یا تطبیق آنها بر مصادیقشان، بهویژه در موارد مرکب و پیچیده چه باید کرد؟ در هنگام التباس امور بر انقلابیگری باید به کدام ویژگی تمسّک جست؟ توجه بدین گونه مسائل و مشکلات، لزوم جستجو از ویژگی جوهری حوزه انقلابی را آشکارمیسازد.با تعیین ویژگی و شاخص اصلی- که دیگرشاخصها از آن برآمده و قابل بازگشت بدان میباشند- نظام مستحکمی بر هندسه ویژگیهای حوزه انقلابی سایه میافکند و دیگر نمیتوان هر امری را ویژگی چنین حوزهای برشمرد یا هر اقدام و روحیه و رفتاری را به حوزویان انقلابی نسبت داد.
همچنین ویژگی محوری و کلیدی حوزه انقلابی در موارد تزاحم و التباس، مشکلگشا بوده، میتوان برای ترجیح یا تقدیم برخی مؤلفهها از آن استفاده کرد یا مؤلفههای حقیقی را از موارد کاذب یا ادعایی تشخیصداد. افزون بر این در سنجش افراد، گروهها و نهادهای حوزوی و نیز اقدامات آنها میتوان از این ویژگی استفاده کرد؛ برای مثال چه بسا گفتار یا رفتاری در ظاهر انقلابی ننماید، ولی با محک آن با ویژگی جوهری حوزه انقلابی، عیار بالای انقلابیبودن آن روشن شود و بالعکس.اما برای تعیین ویژگی جوهری حوزه انقلابی باید به برخی مباحث مقدماتی همچون پیشینه و تبار کلان تاریخی حوزه، فلسفه وجودی و ماهیت حوزه، رسالتهای کلان و عصری حوزه، هویت انقلاب اسلامی، حوزه انقلابی، مکتب امام 1 و مانند آنها اشاره کرد:
.1 از نهضت پیامبران: تا مکتب امام خمینی1
برای بررسی درست هر پدیده انسانی، بهویژه امور دارای ابعاد مختلف آموزش، تربیتی، اجتماعی، فرهنگی و غیره مانند حوزه علمیه، باید آن را در بافتار و ایستار تاریخیاش و با توجه به تبار و منشأ و پیشینهاش بررسی کرد؛ اما خاستگاه تاریخی حوزه چیست و پیشینهاش به کجا منتهی میگردد؟
.1-1 نهضت پیامبران و اوصیاء الهی:
َو ََْلقد َبَعثنا ِفیکلﱢ أمﱠهٍ َرسولاُ أن اعبدواُُْ َ َو اجتِنبواُْ الطاغوت..َ. - نحل: . - 36
حرکت تاریخی انبیا و اوصیای الهی: از حضرت آدم7 تا خاتمالأنبیاء9 و از خاتم پیامبران9 تا خاتمالاوصیاء7 را باید امتداد یک مسیر دانست که جوهره واحدی دارد. این کاروان الهی در مسیر تاریخیاش یک هدف و رسالت بیش نداشته است، توحیدگستری در سطوح مختلف زندگی فردی و اجتماعی انسان و به بیان دیگر هدایت تشریعی جانها و جوامع بشری به سوی خداوند سبحان. زمین هیچگاه از نهضت توحیدگستری پیامبران و اوصیای الهی: خالی نبوده و این نهضت در هر عصر و مصری، ضمن حفظ جوهره واحدش، جلوه و نمودی متناسب با آن یافته است. این نهضت، قرنهای طولانی و در بستری از مجاهدت و جهاد ظاهری و باطنی امتداد یافت تا اینکه پرچم اقامه دین، به حضرت وصی7 رسید.3 پس از امیر مؤمنان این نهضت از امامی به امام دیگر: منتقل شد تا به خاتمالأوصیاء - عجل فرجه - رسید و در عصر غیبت کبرا، هرچند از یک جهت، تحقق اهداف دین بر عهده همه مؤمنان به اندیشه توحیدی است؛ در عین حال به سربازانی نیاز استکه به صورت متمرکز و تخصصی، یعنی باصَرف توان و زمان ممکن برای خود، رهبری تحقق این نهضت را بر عهده گرفته، آن را در همه عرصههای زندگی بگسترانند.
.1-2 هویت حوزه و رسالت کلان آن
نیاز یادشده موجب پیدایش صنفی به نام »عالمان دین« و هویتی به نام »حوزه علمیه« برای هدایت و رهبری متمرکز وتخصصی جریان تحقق رسالت بزرگ توحیدگستری گردید؛ چراکه کشف روشمندِ پیام و برنامه خداوند برای زندگی بشر ازمنابع دینی و تطبیق آن با نیازهای عصری بشر، رهبری تحقق اهداف دین امور سادهای نیست که بدون آموزشهای ویژه به دست آیند و هر فردی با هر خصوصیتی بتواند عهدهدارشان شود. علاوه بر عقلانیبودن نیاز به وجود صنفی خاص برایِ امتدادبخشی متمرکز و تخصصی به تلاشهای انبیای الهی : متون دینی فراوانی نیز وجود دارد که راهنما و ارشادگر بدین حکم عقل هستند؛ مانند آیه »َنْفر« - توبه: - 122
که مطابق آن،4 حوزه علمیه تنها سازمانی است که در عصر غیبت کبرا، عهدهدارامتدادبخشیدن تخصصی به نهضت پیامبران : شده و به تعبیر امام خمینی» 1روحانیینکه مربّی انسانها هستند، به جای انبیانشستهاند« - امامخمینی، 1389، ج8، ص. - 258با توجه بدین مطالب باید »رسالت کلان« حوزه در عصر غیبت، یعنی رسالت حوزه در همه زمانها و مکانها را چنین ترسیم کرد تداومبخشیدن عصری به نهضت توحیدگستری پیامبر اکرم 9 و امامانمعصوم : در جهت ظهور مهدی موعود - عجل فرجه - و تحقق حکومت جهانی آن حضرت - عجل فرجه - و تحقق نهایی اهداف اسلام. به بیان سادهتر پاسخگویی به نیازهای ثابت و عصری بشر به دین و باز به تعبیری سادهتر: ِاقامه دین.
