بخشی از مقاله
چکیده
مثنوي ادبنامه یکی از آثار نزاري قهستانی - 645-721ه.ق - است که بر وزن بوستان سعدي - بحر متقارب - ، در دوازده باب سروده شده و در اوایل سال 695 هجري قمري به شمس الدین علیشاه تقدیم گردیده است.
محتواي منظومه ادبنامه در بیان چگونگی رفتار وزیران، منشیان و دیگر درباریان در برابر شاه است. لذا در این پژوهش به بررسی سیماي پادشاه از لحاظ محتوایی و بلاغی پرداخته شده و تلاش میگردد تا به این پرسش پاسخ داده شود که: آیا نزاري قهستانی توانسته است در ادبنامه ضمن مدح شمس الدین علیشاه، چهرة شاه عصر خویش را به گونهاي واقعی به نمایش بگذارد
یافتهها نشان از آن دارد که هرچند نزاري این کتاب را در مدح شمس الدین علیشاه و جلب توجه وي به منظور برگرداندن شغل دولتی خود سروده، اما با بیان خصوصیات شاهان به طور مستقیم و گاهی به طور غیر مستقیم، در پوشش حکایات و با استفاده از آرایههاي ادبی توانسته است آن چهرة مستبدي را که از شاه مد نظرش بوده، به خوبی ترسیم کند.
مقدمه
حکیم سعدالدین بن شمس الدین بن محمد نزاري بیرجندي قهستانی یکی از شاعران معروف قرن هفتم و اوایل قرن هشتم است که در سال 645 هجري - 1247م - در شهر بیرجند چشم به جهان گشود. ولادت نزاري مقارن است با تاریخی که هولاکوي مغول براي اتمام فتح ایران و برانداختن اسماعیلیه مأمور شده بود. نزاري از آغاز جوانی به خدمات دیوانی پرداخت و همراه یکی از عمال دیوان و به معاونت او در سال 678 هجري از شهر تون به جانب اصفهان روانه شد و از آنجا به تبریز رفت و به رکاب شمسالدین صاحب دیوان جوینی پیوست و او را چند بار مدح گفت و هم در رکاب او از تبریز به اران، گرجستان، ارمنستان، باکو، اردبیل و ابهر رفت و سپس به قهستان بازگشت
تخلص شاعر با لقب خلیفه فاطمی یعنی »نزار« هیچگونه رابطهاي نداشته است. نزاري به جز تخلص شاعر، لقب خانوادگی او بوده است و ظاهراً شمس الدین علی پادشاه کرت این لقب را که به معناي لاغر و نحیف است و با وضع و اندام شاعر وفق داشته، رسماً تخلص شاعر شناخته است
البته برخی از پژوهشگران معتقدند نام شعريِ »نزاري« که شاعر آن را در همه اشعار خود به صورت عنوان شاعري یا تخلّص به کار برده، به سبب لاغري و نزار بودن او نیست
دولتشاه سمرقندي او را مردي حکیم و صاحب تحقیق دانسته و انتساب او را به اسماعیلیه نوعی بهتان میداند
علاوه بر دیوان اشعار که شامل غزل، قصیده، مثنوي، دوبیتی، رباعی، مقطعات و مسمطات میشود، از نزاري پنج مثنوي کوتاه و بلند به یادگار مانده است که عبارتند از: سفرنامه، ادبنامه، مناظره روز و شب، ازهر و مزهر و دستورنامه.
ادبنامه همچون سفرنامه، سرشار از لطایف بسیار و تمثیلات و حکایات منظوم است. در واقع این اثر، همانند دیگر آثارش، وجوه مشترك بسیار با آثار »سعدي« دارد. زمینه و اساس حکایات منظوم نزاري در ادبنامه ، اخلاقیات جامعه هم عصر اوست. بیشتر این حکایات از نویسندگان پیشین اقتباس شده است. محتواي منظومه ادبنامه بیشتر به چگونگی رفتار درباریان نسبت به شاه اختصاص دارد، هرچند نزاري، مردم را از خدمتگري در درباربر حذر میدارد.
بود خدمت پادشاه هولناك // که خوف است و ترس است و بیم است و باك
ادبنامه را نزاري قهستانی در یک مقدمه و دوازده باب به قصد رفع سوء ظن شمس الدین علیشاه از خود و جلب عنایت او سروده است. در این منظومه شاعر به توضیح آداب و رفتار درباري در جامعه فئودالی عصر خویش میپردازد ولی از بیان عقاید خویش که در تضاد با آن آداب و قواعد است، غافل نمیماند.
شاه - سلطان - در زمان نزاري قهستانی در رأس تمام مقامات مملکتی قرار داشته است. تصویري که نزاري از شاه و موقعیت وي ارائه میکند از جهات گوناگون از قبیل: خودکامگی شاهان، واجب بودن اطاعت از شاهان، پوشش لایق آنها و همچنین تلمیحات و اغراقهایی که در مورد آنان آورده است، درخور تأمل میباشد. نزاري در آغاز کتاب بلافاصله پس از حمد خداوند و ستایش پیامبر - ص - و آل او میگوید:
نزاري پس از حمد و شکر و سپاس // ثناي اولوالامر واجب شناس
- این بیت اشاره دارد به بخشی از آیه 59 سوره نساء -
این مسأله بیانگر این باور دیرینه میتواند باشد که امر سلطان امر خدا و رسول است. نزاري ضمن ابیاتی یادآور میشود که نباید از فرمان پادشاهی که یزدانپرست و عادل باشد، سرپیچی کرد. در ادبنامه از شاه بسیار سخن رفته و با صفات گوناگون توصیف شده است. هدف اصلی نزاري جلب توجه پادشاه به منظور بازگرداندن خدمت دیوانی خویش بوده است. البته با توجه به توصیفات نزاري قهستانی از پادشاه میتوان به خودرأیی و استبداد، سلطنت مطلقه و برخی دیگر از جنبههاي شخصیتی حکومتهاي استبدادي پی برد.
تحلیل محتوایی شخصیت پادشاه
نزاري در قالب ابیاتی که به ظاهر براي نصیحت درباریان سروده است، به ترسیم سیماي شاه پرداخته است.
وي خصوصیات اخلاقی و ویژگیهاي شاهان و همچنین وظایف مردم در مقابل شاه و چگونگی برخورد شاهان با مردم را در قالب حکایات و در لفافه شعر با استادي تمام پیچیده و به خواننده عرضه میدارد.
لطف و عنایت شاه
از دیدگاه نزاري قهستانی افرادي خوشبخت هستند که مورد توجه و تفقد شاه قرار میگیرند. وي بهترین پیشه را خدمت کردن به شاه میداند. حتی خوشبختی انسان را زمانی میداند که به شکر و سپاس شاه مشغول باشی و یقیناً این شکرگزاري توجه شاه را در پی خواهد داشت. وي معتقد است که اگر شاه به هر کسی عنایت داشته باشد وي از هلاك و نیستی رهایی یافته و سعادت با او یار و قرین میشود. نزاري مخاطب را به این نکته متوجه میسازد که اگر شاه با هر کس یار باشد بخت و اقبال نیز با وي یار میگردد و فرد عاقل باید هیچگاه خود را از چشم عنایت پادشاه نیندازد تا همیشه خوشبخت زندگی کند و این فقط در پناه فرمانبرداري از شاه حاصل میشود:
ز عمر اي نزاري بر آنگه خوري // که بر نعمت شاه شکر آوري
سعادت همآغوش فرمانبر است // صلاح تو در امر او مضمر است
ندانی که شاهت همی پرورد // ز تیه هلاکت برون میبرد
