بخشی از مقاله
چکیده
حجاب یکی از مسائل مهمی است که در اغلب شئونات زندگی و حفظ شخصیت و ارزش انسان نقش مهمی دارد. عفاف به عنوان مصادیق پوشش درونی، یکی از آموزههاي دینی اسلام است که در جامعه دینی ظهور یافته و ارتباطات انسانی در زندگی فردي و جمعی را پوشش میدهد. پیشینه حجاب در ایران قدمتی طولانی دارد؛ در ادوار تاریخی اسلامی حجاب و پوشش را یک وظیفه اخلاقی میدانستهاند. حال این پرسش مطرح میشود که علت پیدایش حجاب چیست و عملکرد هنر دینی در نهادینهسازي فرهنگ حجاب و عفاف و تعمیم آن به هنر طراحی لباس چگونه است؟ صاحبنظران ریشه پیدایش حجاب را از جنبههاي فلسفی، سیاسی و اجتماعی، اخلاقی و روانی ذکر میکنند.
هدف کلی پژوهش حاضر سوق دادن هنجارهاي حجاب و عفاف اسلامی در جهت ارتقاء ارزشهاي اخلاقی و دینی با استفاده از فرهنگ و هنر اصیل و والاي ایرانی است؛ روش تحقیق توصیفی - تحلیلی و روش گرآوري مطالب منابع کتابخانهاي و مراجعه به پایگاههاي اینترنتی بوده است. با نتایج پژوهشهاي انجام شده در این راستا مشخص میشود هنرمند طراح میکوشد که سنتهاي ایرانی اسلامی را که مجموعهاي از فرهنگ و هنر اصیل ایرانی و ارزشهاي دینی و ملی را در قالب طرح و برشهاي گوناگون و تزئیناتی چون سوزندوزي، چاپ، نقاشی روي پارچه را که برخاسته از روح هنرپرور انسان وارسته و کمالگراي ایرانی است را در عرصه مد معرفی نماید. براي این منظور براي بیان مفاهیم حجاب و عفاف اسلامی از سنت، حکمت و هنر قدسی، اخلاق، ادبیات، مبانی روانشناختی فرم و رنگ، هنرهاي مختلفی چون نقش برجسته، موزاییککاري، نگارگري و مینیاتور، کاشیکاي و ... در طرح لباس بهره میگیرد.
واژگان کلیدي: حجاب و عفاف، اخلاق، طراحی لباس، هنر ایرانی اسلامی، پوشش اسلامی.
مقدمه
عده اي حقیقت حجاب را منحصر در پوشش تنها دانسته و دستهاي آن را اعم از پوشش و عفاف معرفی کردهاند. پرسش پیش آمده این است که علت پیدایش حجاب چیست و عملکرد هنر دینی در نهادینهسازي فرهنگ حجاب و عفاف و تعمیم آن به هنر طراحی لباس چگونه است؟ مسئله حجاب و به قولی در صدف بودن زنان جزئی از تمدن و فرهنگ و سنتهاي اصیل ایرانی است که به نظر میرسد هدف از حجاب، پاکدامنی و سالم زیستن انسانی است. »در اسلام لفظ حجاب براي نوع خاصی از پوشش یا رفتار خاصی وضع نگردیده است، ولی در عین حال، در دین اسلام پوشش زن و مرد و نوع رفتار و گفتارشان در مقابل یکدیگر مورد دقت قرار گرفته و مراتب خاصی از پوشش ورفتار و گفتار براي هر یک از زن و مرد در برابر یکدیگر معین شده است؛ زیرا هدف هر سه مورد - پوشش، نوع رفتار و گفتار - براي ایجاد عفاف و پاکدامنی است« - دهقانی 1389، ص . - 34
پوشش امري فطري است که همگان در سرتاسر عالم، در خور فرهنگ و عرف خود بدان عمل نموده و مینمایند و آن حقیقتی به جز لباس به تن کردن نیست تا علاوه بر گزند از سرما، گرما، بیماريها و کسب زیباییهاي ظاهري، باعث ایجاد صفت حیا گردد، یعنی جلوگیري از زشتیها و ناپسندهایی که عقل و عرف اجتناب از آن را لازم میداند - دهقانی 1389، ص . - 44از آنجا که پوشیدن لباس یک ضرورت است، هر کس این دین را نسبت به خویش احساس میکند که ظاهرخود را به خوشایندترین شکل ممکن به جهانیان عرضه کند. بنابراین پوشاك باید رنگ و طرحی هنرمندانه و زیبا داشته و هماهنگ با شرایط محیط و باب روز باشد - ترنر. کاکس، 1380، . - 12 براي این منظور مطالعه اسناد مکتوب، نقوش برجسته و سایر حجاريها، دیوارنگاريها، فلزکاري، ظروف سفالین، سکهها، مهرها، جامها، پارچهها، نسخههاي مصوري چون شاهنامه فردوسی، نظامی، دموت و سایر مواردي که پیشینه تاریخی پوشاك را مشخص میکند در این مقاله ضروري به نظر میرسید.
همچنین براي تقویت بنیه علمی و کسب توانمندي بیشتر در عرصه هنر برجسته طراحی لباس مطالعه این موضوع مهم است. با توجه به موضوع این نوشتار که بررسی حجاب و عفاف در طراحی لباس است، براي نمایاندن حجاب و عفاف در لباس با نگاهی به تاریخ پوشاك ایران در تاریخ هنر و بهکارگیري عناصر تزئینی منسوجات و فرم و رنگ با مفاهیم رمزي و نمادین در طرح لباس می توان به نتیجه مورد نظر رسید. ویژگی» زیبایی شناسانه همه ي آثار هنري نسبت هاي صرفاً فرمی اثر، نسبت هاي فضایی و حجم هاي تجسمی آنهاست که این ویژگی در تمام آثار هنري ثابت هستند. هنگامی که از فرم معنادار سخن میگوییم، مواد مجموعهاي از خطوط و رنگها هستند که در ما انگیزش زیباشناختی ایجاد میکنند.
مفاهیم از طریق عناصر بصري - نقطه، خط، سطح و ... - قابل درك و دریافت میشوند و هنرمند با انتخاب بعضی از این عناصر بصري و آرایش آنان بهگونهاي زیبا و خوشایند به خلق اثر هنري میپردازد و روابطی زیبا در قالب یک اثر هنري عرضه میکند که بازتاب اصل و منشاً بیان آرمانی و شخصی هنرمند و واکنش او نسبت به جهان پیرامون او و زمینههاي مورد علاقهاش است« - عابدینی، 1394، . - 12نقش مایههاي کهن نیز هنوز در باور عامه جایگاه خود را حفظ نمودهاند. در این میان هر هنرمندي از شیوه خاصی بهره میبرد. نوع جنس و رنگ و طرز دوخت و شکل لباس و فرهنگ واژگان مربوط به تنپوشها با مجموعهاي از ارزشها و معیارهاي فرهنگی، اخلاقی و معنوي، اهمیت و اعتبار اجتماعی، اقتصادي، باورهاي دینی مذهبی و آرمانی در هم آمیختهاند.
به علت تحقیقات اندك در زمینه وجود مباحث نظري طراحی لباس دوران اسلامی با تأکید بر مضامین حجاب و عفاف هرگونه پژوهش در زمینه بررسی و تحلیل عناصر نمادین موجود در پوشاك دوران اسلامی، راهی براي حفظ اصالت، هویت و شناخت ارزش این آثار است. اما آنچه در مقاله پیشرو حائز اهمیت است: مطالعه سیر تحول پوشاك ایرانی در دوره اسلامی با نمود حجاب و عفاف در البسه دوران اسلامی و مضمون اخلاقی و دینی حجاب در طراحی لباس ایرانی با توجه به تاریخ هنر و نقوش تزئینی مرتبط با هنر دینی و قدسی وابسته به آن است. براي رسیدن به این هدف با روش مطالعه کتابخانهاي و بررسی نمونهها، جایگاه حجاب در پوشش ایرانی در هنر طراحی لباس مورد مطالعه قرار گرفته است و پیش از شناسایی تن پوش موجود در نگارهها و ظروف سفالی در دوره اسلامی، نقوش تزئینیاي چون چاپ و انواع سوزندوزي در طراحی لباس به عنوان منبع مورد استفاده قرار گرفته است.
مفاهیم و تعاریف
میتوان به نمود حجاب در پوشش و لباس اسلامی اشاره نمود که مفهوم پوشش، ستر را میدهد و مصدر از ریشه - ح ج ب - را میدهد کهاهل لغت تعاریف مختلفی ٌ براي آن ذکر کردهاند. برخی گفتهاند: »الحجاب ما حجب به شیء - فراهیدي، 1405ق، ج3، ص. - 86 بنابراین تعریف حجاب آن چیزي است که به واسطه آن چیزي از چیزي در حجاب قرار گیرد. روشن است که نباید در تعریف چیزي از خود آن امر یا مشتقات آن استفاده کرد تا مصادره به مطلوب رخ ندهد؛ اما در اینجا براي نروشدن معناي حجاب از فعل آن - َح َج َب - استفاده شدهست.ا لذا بهتر آن است که گفته شود:الحجاب» ّکل ما َحال بین شیئین«هر آنچه میان دو چیز حائل شود، حجاب است . - نائینی، هروي، 1386، . - 114
در دوره اسلامی چادر یا چادر به شکل پوشتن رویی، بیآستین، گشاد و محیط بر بدن، توسط زنان در ایران باتوجه به ضوابط پوشاك اسلامی، انتخاب گردید. همانطور که ذکر آن رفت حجاب در بین زنان ایرانی پیش از اسلام متداول بوده است. - متین، 1382، - 425 و ممکن است برخی فشارهاي اعمال شده بر آنها در اوایل دوره اسلام بوده باشد چنانچه در قرن چهارم میلادي در دیلم، جایی که زنان فقط شبها اجازه خروج داشتند. در فرهنگ معین واژه حجاب به معنی - 1 پرده ، ستبر. - 2 نقابی که زنان چهرة خود بدان پوشانند، روبند، برقع. - 3 چادري که زنان سرتاپاي خود را بدان پوشانند، و در فرهنگ واژگان قرآنحج»اب«هرچیزي که غیر از خودش را بپوشاند آمده است. عفاف نیز واژهاي عربی است که با فرهنگ اسلامی و دینی وارد زبان فارسی شده است؛ حیا و عفاف از ویژگیهاي درونی انسان است و حجاب به شکل و قالب و نوع و چگونگی پوشش بر میگردد.
عفاف داراي خصلتی انسانی و حالتی درونی است که در رفتار بروز میکند و نشانههاي بیرونی داشته و با رفتار و نشانههاي متناقض سازگار نیست - افسري،1391، . - 18در زبان انگلیسی dress به معناي »لباس« و »جامه« به کار رفته است و robe به معناي لباس بلند وگشاد - جلباب - وveil به معناي »خمار« و »حجاب« استفاده شده است - ملا ابراهیمی، 1389، . - 111 در اصطلاح فقها کلمه« َستر« به معنی پوشش بهکار رفته است - مطهري، 1388، . - 73 در نتیجه اگر تنها از لفظ پوشش - ستر - استفاده کنیم، در مسیر عفاف و پاکدامنی به نتیجه مطلوبی خواهیم رسید و اگر از لفظ عفاف براي نوع رفتار زن و مرد بهره بریم، در این حالت نیز صورت زیبا و کامل عفاف، محقق نخواهد شد؛ زیرا تحقق عفاف بدون ملاحظه پوشش، نوعی خوشباوري خام به نظر میرسد - دهقانی، 1389، ص - 34 استاد مرتضی مطهري در کتاب مسئله حجاب، از کلمه حجاب با عنوان پوشیدن و پرده و حاجب یاد کردهاند.
کلمه حجاب هم به معنی پوشیدن است و هم به معنی پرده و حاجب. بیشتر، استعمالش به معنی پرده است. این کلمه از آن جهت مفهوم پوشش میدهد که پرده وسیله پوشش است و شاید بتوان گفت به حسب اصل لغت هر پوششی حجاب نیست؛ آن پوششی »حجاب«نامیده میشود که از طریق پشت پرده واقع شدن صورت گیرد.در قرآن کریم در داستان سلیمان غروب خورشید را اینگونه توصیف میکند:حتی» تَوارتؤ حؤبِالجابؤ«یعنی تا آن وقتی که خورشید در پشت پرده مخفی شد. پرده حاجز میان قلب و شکم را »حجاب« مینامند. قرآن المؤمنین یدؤنین
کریم در دو آیه زیر، دستور به پوشش زنان داده شده است: ◌»یا ایه النبی قل لأزواجک و بناتک و نساءِ اي پیامبر، به زنان و دختران و زنان مؤمنان بگو: جلبابهاي خود علیؤهن من جلبیبهن ذلک ادنی آن یعرفن فلا یوذین« را بر روي خویش فرو افکنند، این کار براي اینکه شناخته شوند و مورد اذیت قرار نگیرند بهتر است... .
ولا یبدینَ...» زینتهنﱠ إلّا ما ظهر منها ولیضربنَ بخمرهنﱠ علی جیوبهنﱠ...« 2 و زینت خور را جز آن مقدار که نمایان است آشکار ننمایند و روسريهاي خود را بر روي سريهاي خود افکنند ... .جلاب به معناي یک پوشش سراسري است؛ یعنی زن باید همه اندامش پوشیده باشد. صاحب مجمع البحرین در باب مصداق دو واژه جلباب و خمار مینویسد: »جلابیب جمع جلباب است و آن لباس گشادي است که گشادتر از خمار و کوچکتر از رداء بوده و زن آن را بر روي سر خود میاندازد و قسمتی از آن نیز باقی میماند که آن را بر روي سینه خود میاندازد. گفته شده جلباب همان ملحفه است؛ یعنی هر چیزي که با خود آن را میپوشانند؛ مانند کساء و غیره.«در معجم الوسیط نیز آمده است: »جلباب لباس و پوششی است که کل بدن را در بر میگیرد و خمار به چیزي گفته میشود که روي لباس پوشیده میشود؛ مانند ملحفه و چادر شبی که با آن زن خود را میپوشاند. جمع جلباب جلابیب است و در قرآن آمده است:یدنیهن» علیهنﱠ من جلابیبهنﱠ.«صاحب مجمعالبیان در تعریف خمار آورده است: با توجه به معناي لغوي »جلباب« و »خمار« آورده است: با توجه به معناي لغوي حجاب، زمانی »فلا یؤذین« مصونیت و کرامت زن و
