مقاله حسابداری اسلامی و نقش آن در پاسخگویی اسلامی

بخشی از مقاله

چکيده
در سالهاي اخير در بين محققان اسلامي، بحث حسابداري اسلامي به ميان آمده و مورد پژوهش قرار گرفته است . اين محققان معتقدند که اصول و قوانين حسابداري غربي نمي تواند با فرهنگ ، اعتقادات و فعاليت هاي اقتصادي جوامع اسلامي همخواني داشته باشد و نمي توان آن را پياده کرد. لذا به اين فکر افتادند تا بر اساس موازين و شرعيات اولا يک تعريف اسلامي از حسابداري را بيان کرده و سپس چهارچوبي را براي حسابداري اسلامي از بعد مادي و معنوي تدوين شد. در اين پژوهش اصول حسابداري سنتي، تعريفي از حسابداري اسلامي و اهداف حسابداري اسلامي بيان شده است و همچنين نياز به ضرورت حسابداري اسلامي از بعد مادي و معنوي در جوامع اسلامي و چالشهاي آن مورد بحث قرار گرفته است . به عبارتي اين پژوهش به دنبال بررسي ضرورت حسابداري اسلامي است . يعني آيا همان طوري که براي يک شرکت ، سيستم حسابداري وجود دارد مي توان آن را از بعد مادي و معنوي پيگيري کرد. اين پژوهش به صورت توصيفي پيمايشي است که داده ها از طريق توزيع پرسشنامه در بين دانشجويان دانشگاه ادربيل و گرمي بدست آمد. و براي آزمون از کاي اسکوئر و آزمون T و کوکران استفاده شده است . يافته هاي اين پژوهش حاکي از آن است که حسابداري اسلامي از بعد مادي و معنوي براي همه اقشار ضرورت دارد.
کلمات کليدي: حسابداري اسلامي، حسابداري مادي، حسابداري معنوي
مقدمه
تفاوتهاي فکري مذهبي، سياسي و فرهنگي از مسا ئل تاثير گذار در حسابداري و تدوين استانداردهاي حسابداري است . اين تفاوتهاي مبنايي باعث مي شود که تکنيکهاي حسابداري غربي نتوانند قابليت اجرايي خوبي در اقتصادها و حسابداري اسلامي داشته باشند. اين پژوهش با تاکيد بر تفکر خلاق و انتقادي سعي دارد به بررسي تفاوت هاي اساسي در مباني حسابداري اسلامي از بعد مادي و معنوي به لحاظ تاثير پذيري آن از اقتصادهاي متفاوت در قالب ناديده گرفتن ملاحظات اخلاقي در اقتصاد غربي و استفاده ابزاري از حسابداري در جهت منافع نظام سرمايه داري، مبناي فکري مذهبي متفاوت در اقتصاد غربي در مقابل اقتصاد اسلامي، تاکيد برويژگيهاي حسابداري اسلامي در جهت پيشبرد عدالت اجتماعي، جلوه تفکر خلاقانه و ديد انتقادي حسابداري اسلامي در مقابل ادعاهاي نظام سرمايه داري غربي و بررسي نتايج تحقيقات حسابداري اسلامي با رويکردي انتقادي بپردازد به طور کلي در دنياي امروز، که رقابت از ارکان اصلي تجارت به شمار ميرود؛ حسابداري داراي نقش حياتي است . مديران به منظور تصميم گيريهاي صحيح و مناسب و کنترل هاي دقيق و مؤثر بر عمليات ، نياز به اطلاعات قابل اطمينان و به موقع مالي دارند. صاحبان سرمايه مؤسسات ، مؤسسات اعتباري، رقبا، دولت و ... علاقه مندند که از کم و کيف نتايج فعاليت هاي مالي مؤسسات مورد نظر خود با اطلاع باشند و اين اطلاعات تنها از طريق يک سيستم حسابداري دقيق و کامل قابل ارائه است . بنابر تعاليم موجود در نظام اقتصادي اسلام ، انسان مالک اصلي محسوب نمي شود بلکه مالک اصلي، خداوند متعال است و انسان امانتدار مي باشد. در اين نظام ربا به شدت تحريم شده است ، برخي معاملات و عقود مانند معامله مشروبات الکلي ممنوع هستند، ماليات هايي همچون خمس و زکات رايج مي باشد.
حال اين سوال مطرح مي شود و آن اينکه چرا علي رغم وجود فرهنگ غني اسلامي و معارف والاي آن ، رويکرد حاکم بر حسابداري موجود در ايران ، بيگانه از معارف اسلامي مي باشد ؟
آيا در نظام اقتصادي اسلام ، از حسابداران اين انتظار نمي رود که خود را در برابر موارد خلاف قوانين شرع معذور ندانند و شعار ناصحيح « مأمورم و معذور » را بکار نبرند و در نتيجه حسابداران خويش را ملزم به خودداري از ثبت معاملات و رويدادهاي نامشروع نمايند ؟
آيا در نظام اقتصادي اسلام که در آن ماليات هاي اسلامي خمس و زکات واجب و لازم است ، از حسابداران اين انتظار نمي رود گزارش هاي مالي به منظور محاسبه اين دو فريضه الهي را تهيه و افشا نمايند ؟
آيا در نظام اقتصادي اسلام که در آن ربا به شدت تحريم شده است ، حسابداران مي توانند اقدام به مشارکت در اخذ و ثبت وام ها و معاملات ربوي نمايند ؟
براساس مفاهيم قرآني انسان خليفه الله است ، که امانت الهي به او سپرده شده است ، خداوند اين امانت را به آسـمانها زمـين و کوههـا عرضه کرد که آنها از پذيرفتن آن هراسناک شدند اما انسان آنرا پذيرفت .(قران ٣٣:٧٢) مسئوليت اين امانت آنقـدر سـنگين اسـت ، کـه آسمانها و زمين و کوهها تاب پذيرش آنرا نداشته اند. بنابراين انسان بايد به دشواري ايفاي اين مسئوليت آگاه باشـند انسـان نـه تنهـا در قبال مسائل معنوي بلکه در رابطه با موضوعات اجتماعي تجاري و قراردادي بايد پاسخگو باشد اين نوع پاسخگويي مي تواند بـه عنـوان هداف اصلي حسابداري تلقي شود، اين مفهوم آنچنان در جامعه اسلامي ريشه دارد که مـي توانـد بـه عنـوان بزرگتـرين محـرک بـراي توسعه عملي حسابداري اسلامي به کارگرفته مي شود. براي ايفاي پاسخ گويي حسابداري اسلامي هم سـازمانهاي اسـلامي کـارگزار و هم صاحبان سرمايه کارفرما مسئوليت دارند. پاسخ گويي اوليه از مفهوم خلافت نشأت مي گيرد زيرا انسان امانتـدار منـابع الهـي اسـت ، چگونگي عمل اين خلافت در قرآن و حديث به عنـوان منـابع اصـلي آيـين اسـلامي مشـخص شـده اسـت . افـزون بـر ايـن ، بـر اسـاس پاسخگويي اسلامي مي توان اهداف ثانويه ديگري مانند رعايت شريعت ، ارزيابي و توزيع زکات ، توزيع عادلانه ثـروت بـين ذينفعـان و ايجاد محيط همکاري و مساعدت را نيز تعريف کرد، که به ارائه اطلاعات کمک مي کند و شرکتها را تشـويق مـي نمايـد کـه در حـل مشکلات امت اسلامي مشارکت کنند.
حسابداري محصول محيط اش است (پيريرا٢٠٠٢،). بنابراين سيستم حسابداري اسلامي ميتواند متـاثر از چـارچوب سياسـي و قـانوني، ماهيت مالکيت ، بزرگي و پيچيدگي تجارت ، سطح مهارت مديران تجاري مالي، ميـزان مداخلـه ي قـانون در تجـارت ، وجـود قـوانين خاص حسابداري، سرعت نوآوري هاي بازرگاني، سطح توسعه اقتصادي و سازماندهي حرفه اي و وضعيت اجتماعي باشـد(جابرزاده و مختاري،١٣٨٨). ارتباط بين اسلام و حسابداري مي تواند يـک ارتبـاط چشـمگير و قابـل ملاحظـه باشـد(کمبلينگ و کـريم ،١٩٩٩). در جوامع اسلامي مذهب به طرز چشمگيري بر روش انجام حسابداري تاثير مي گذارد بنابراين لازم است که مدل خاص براي حسابداري به وجود بياوريم که بتواند به درد جوامع اسلامي بخورد، چون اسلام احکام منسجمي دارد که حکم مي دهند تجارت (داد و ستد) بايد چگونه اجرا شود. بنابراين براي اينکه روش ها و نظريه ي حسابداري مرتبط با استفاده کنندگان مسلمان باشد، بايد نظريه هاي مطابق با شريعت اسلامي شرح و بسط داده شوند.
همانطوريکه رسول خدا (صلي الله عليه وآله ) مي فرمايند:«حاسبوا انفسکم قبل ان تحاسبوا و زنواها قبل ان توزنوا و تجهزوا للعرض الاکبر؛ خويشتن را محاسبه کنيد قبل از آنکه به حساب شما برسند و خويش را وزن کنيد قبل از آنکه شما را وزن کنند و آماده شويد براي عرضه بزرگ (روز قيامت )( بحارالانوار، ج ٦٧، ص ٧٣ به نقل از اخلاق در قرآن ). پيامبر اکرم (صل الله عليه و اله ) از خداوند درخواست کرد که امت من را امتحان نکنيد. خداوند فرمود: اين کار نمي شود ، بايد امتحان شوند. پيامبر (صل الله عليه و اله ) عرض کردند پس طوري امتحانشان کن که امتهاي ديگر متوجه نشوند. فرمودند: طوري امتحانشان مي کنم که شما هم متوجه نشويد. در قرآن فرمودند: «اقرأ کتابک کفي بنفسک اليوم عليک حسيبا(اسرا. آيه ١٤)«خودت نامه اعمالت را بخوان که امروز خودت براي رسيدگي به حسابهايت کفايت مي کني». با توجه به اين روايت پيامبر و آيه قرآن ، خداوند انسانها را که در روي زمين خليفه خود قرار داده ، بسياري حسابهاي انسان را به خودش واگذار کرده است ، قبل از ديگران خودش به حساب خودش رسيدگي کند که خود انسان ، براي رسيدگي به حسابهايش کفايت مي کند.
حسابداري اسلامي عبارت است از فرايند شناسايي، اندازه گيري و گزارشگري مشروعيت فعاليتهاي مالي که براي تصميم گيري، محاسبـه زکات و محاسبه سود واقعي عمليات سرمايه گذاري اسلامي براساس دستورات اسلام ، مفيد باشد. تعاريف ديگري نيز غير از اين وجود دارد. در اينجا به جز بحث مشروعيت ، مسئله زکات اضافه شده است . يکي از مسائلي که در کشورهاي اسلامي در مذهب سني مورد توجه جدي است اندازه گيري عناصر صورتهاي مالي براي محاسبه زکات است . اين موضوع در حوزه بانکداري اسلامي بعضا نيز پياده شده است . يعني زکات به عنوان آخرين رقم سود و زيان گزارش ميشود. محاسبه زکات بايد مبتنيبر ارزشهاي جاري داراييها باشد(پورحيدري،١٣٨٣).
در مذهب شيعه زکات به کالاهاي معدودي (شتر، گاو، گوسفند، خرما، گندم ،جو، کشمش ، طلا و نقره ) تعلق ميگيرد، اما به منفعت کسب به طور عام تعلق نميگيرد. لذا نميتوان در ايران مسئله زکات را به عنوان يک عامل مهم در تعريف حسابداري اسلامي بيان کرد.
حوزه گزارشگري مالي اساسا مربوط به شرکتها و ديگر شخصيتهايي است که محاسبه زکات براي آنها مورد ندارد. در مذهب شيعه خمس به منفعت کسب تعلق مي گيرد اما خمس هم اساسا در حوزه فردي است و انتقال آن يا پرداخت آن توسط شخصيت حقوقي يا شرکت تاکنون مطرح نشده است .(ابراهيم پور زرندي،١٣٨٨). با بررسي حسابداري اسلامي و مطالعه زکات ، ربا و ثروث مي توان گفت در کشورهاي مسلمان ، از قوانين قرآني در عمل و بيريا پيروي شد، حسابداري مالي هم متأثر خواهد شد. لذا رعايت قوانين اسلامي در حسابداري منجر به سود معقول ، منافع جمعي و انصاف و عدالت خواهد و اين مي توان ما را در اين پژوهش به چالشها بکشاند که آيا زکات به تنهايي در برابر ماليات و ساير مسائل حسابداري مي تواند جوابگو باشد.در حسابداري اسلامي جايگزيني حداکثرسازي زکات به جاي حداکثرسازي سود مطرح است . زکات زماني حداکثر ميشود که سود حداکثر شود. ضمن اينکه اگر حداکثرسازي سوددر چارچوب شرع باشد چه ايرادي دارد؟ حداکثرسازي سود خود انگيزه اي براي افزايش کارايي است و در جوامع مسلمان بايد افزايش کارايي براي استفاده بهتر از منابع اقتصادي محدود تشويق شود تا جامعه اسلامي از دام فقر رها شود. از اين رو، در پژوهش حاضر سعي نموديم اهميت حسابداري اسلامي در سازمان ها، بويژه در کشورهاي اسلامي همچون ايران را مورد بررسي قرار دهيم و دلايل عدم بکارگيري حسابداري اين منبع مهم را بيان نماييم .
هدف اصلي اطلاعات حسابداري اسلامي ارائه اطلاعات براي ايفاي تعهد پاسخگويي به صاحب اصلي خدا است ، بنابراين پاسخگويي کلي زماني در عمل محقق مي شود که در راستاي ايفاي تعهد اسلامي مانند زکات باشد. سازمان هاي اسلامي بايد زکات مدار باشند نه سود مدار. يعني سود خالص نبايد به عنوان مباني ارزيابي عملکرد استفاده شود، بلکه هدف بايد، متوجه پرداخت زکات بيشتر باشد، براي اينکه جهت سازمان در راستاي زکات باشد، سيستم حسابداري نزي بايد مبتني بر زکات باشد، اين نگرش منجر به تقويت اسلام در سازمانها مي شود، براي رسيدن به اين ضرورت ابتدا بايد از حداکثر سازي سود به سمت حداکثر سازي زکات حرکت کرد، بنابراين سود به عنوان يک هدف مياني است ، در صورتيکه زکات هدف نهايي است . مفهوم زکات مسلمانان را تشويق مي کنند که با رعايت شريعت سود کسب کنند و بخشي را به عنوان زکات جهت رفاه اجتماعي بپردازند، سيستم تجارت اسلامي بايد بتواند به مقصود شريعت برسد، مقصد شريعت شامل هر چيزي است که براي فلاح موفقيت در دنيا و آخرت و حيات طيبه زندگي پاک در چارچوب شريعت لازم است .
بعضي از محققين محاسبه زکات را به عنوان هدف اصلي در حسابداري اسلامي بيان کرده اند
(Karim, Gambling and٢٠١١ ,Baydoun and Willet ;٢٠١٠). اگر زکات به عنوان هدف اصلي قرار گيرد هر شخص از فريبکاري يا ظاهرآرايي ناخواسته پرهيز ميکند، زيرا هميشه خدا را ناظر بر اعمال خود ميبيند. درنتيجه اطلاعات حسابداري به طور غيرمستقيم هم پاسخگوي نيازهاي استفاده کنندگان است و هم پاسخگوي مسئوليت اجتماعي ( , Adnan and Gaffikin٢٠٠٩). طرفداران اين رويکرد معتقدند حداکثرسازي زکات بايد جايگزين حداکثرسازي سود شود. چنين روشي افراد را در تعقيب حداکثرسازي سود به نفع توجه به مسائل اجتماعي و انساني تعديل ميکند. نارسايي اين ديدگاه اين است که تمرکز بر زکات ، موجب محدود شدن حوزه گزارشگري مالي ميشود و لازم است اهداف گسترده تري در نظر گرفته شود. همان گونه که قبلا عنوان شد، محدوديت موارد مشمول زکات در مذهب شيعه عملا ناقض قرار دادن محاسبه زکات به عنوان يک هدف اصلي در گزارشگري مالي است . ضرورت تحقيق ديگري که در مورد حسابداري اسلامي وجود دارد اين است که مفاهيم نظري در حسابداري براي گزارشگري مالي با مقاصد عمومي است . اگر هدف را به زکات محدود کنيم مثل اين است که در حسابداري کنوني هدف را محاسبه ماليات بدانيم . چنين رويکردي در حسابداري مالي مردود است . لذا زکات زماني حداکثر ميشود که سود حداکثر شود. ضمن اينکه اگر حداکثرسازي سود در چارچوب شرع باشد چه ايرادي دارد؟ حداکثرسازي سود خود انگيزه اي براي افزايش کارايي است و در جوامع مسلمان بايد افزايش کارايي براي استفاده بهتر از منابع اقتصادي محدود تشويق شود تا جامعه اسلامي از دام فقر رها شود. اين مساله از آن جهت اهميت دارد که اکنون بسياري از کشورهاي اسلامي سعي مي کنند اقتصادشان را به ويژه در زمينه بانکداري اسلامي تطبيق دهند. بانکداري اسلامي نه تنها در کشورهاي اسلامي بلکه در بانکهاي کشورهاي ديگر و بقيه کشورها اروپايي رشد مي کند.
حسابداري اسلامي يک فعاليت ارزش گرايانه دارد و شرح و بسط آن جنبه هاي اجتماعي، مادي، معنوي و اخلاقي را در بر مي گيرد ، ساختار اجتماعي اسلامي بر اصول مساوات ، عدالت ، برادري و مفاهيم آزادي و مسئوليت قرار دارد. لذا ضروت اين تحقيق که در حسابداري اسلامي که تاثير ربا( بهره ) در حسابداري بر ساختار سرمايه ي شرکت و روش هاي افشاگري شرکت تأثير دارد همچنين پژوهشگران حسابداري اسلامي مدعي اند که مفروضات زير بنايي سيستمهاي حسابداري سنتي بر پايه فلسفه غرب با اعتقادات و ارزشهاي اسلامي سازگار نيست . در حالي که اسلام به عنوان يک روش زندگي توجه زيادي به فعاليتهاي تجاري و حسابداري دارد که با پرداختن به اهميت حسابداري نه تنها بايد موجب ارائه تصوير درست درباره واحد تجاري شود. بلکه بايد به گونه اي باشد که واحدهاي تجاري را به سوي احسان و پرهيز از بي عدالتي تشويق کند. در حسابداري اسلامي اهداف متفاوتي مانند سودمندي براي تصميم گيري، پاسخگويي، پاسخگويي اسلامي و پاسخگويي از طريق زکات مطرح است لذا ضرورت و اهميت اين پژوهش با حوزه اندازه گيري نظر غالب در حسابداري اسلامي علاوه بر زکات و ربا که اختلاف زياد است که بايد از ارزشهاي جاري استفاده شود در بعد افشاء با تأکيد بر پيروي از شريعت و ارائه اطلاعات لازم به خصوص در زمينه مسئوليتهاي اجتماعي مطرح خواهد شد.در اين مقاله سعي بر آن است به سوالات و فرضيه هاي زير پاسخ داده شود.
- بين زکات و حسابدراي اسلامي رابطه معناداري وجود دارد.
- بين افشاء و حسابداري اسلامي رابطه معناداري وجود دارد.
- بين ثروت و حسابداري اسلامي رابطه معناداري وجود دارد.
ماهيت حسابداري اسلامي
در قرون اوليه هجري شاهد اوج تمدن اسلامي بوده ايم به گونه اي که کتب و آثار دانشمندان مسلمان همچون ابوعلي سينا و ... در دانشگاه ها و محافل علمي غرب به عنوان منبع علمي مورد توجه قرار مي گرفت ليکن متأسفانه امروزه اين امر به گونه اي ديگر شده است . مقام معظم رهبري در ديدار با اساتيد دانشگاهها از تعداد فراوان دانشجوياني که در رشته هاي علوم انساني تحصيل مي کنند، ابراز نگراني کردند. ايشان در اين رابطه اين گونه بيان داشتند که مگر ما در زمينه علوم انساني، کار بومي و تحقيقات اسلامي چقدر داريم ؟ مگر در اين زمينه ، کتاب آماده چقدر داريم ؟ استاد مبرزي که معتقد به جهان بيني اسلامي باشد و بخواهد جامعه شناسي يا روانشناسي يا مديريت يا غيره درس بدهد، چقدر داريم که اين همه دانشجو براي اين رشته ها گرفته مي شود.
ايشان علت نگراني شان را اين گونه بيان نمودند که بسياري از مباحث علوم انساني، مبتني بر فلسفه هائي هستند که مبنايش ماديگري است ، مبنايش حيوان انگاشتن انسان است ، عدم مسئوليت انسان در قبال خداوند متعال است ، نداشتن نگاه معنوي به انسان و جهان است .
حال با ترجمه اين علوم و آنچه را که غربيها گفتند و نوشتند و با تعليم عيني آن به جوانان ، در واقع شکاکيت ، ترديد و بي اعتقادي به مباني الهي و اسلامي و ارزش هاي خودمان در قالب هاي درسي به جوان ها منتقل مي شود. (khamenei.ir)
بايد با تأسف بيان کرد که رشته حسابداري نيز از اين مقوله جدا نمي باشد. امروزه متون تخصصي قابل تدريس رشته حسابداري در دانشگاه ها، ترجمه شده متون غربي است که نشان از رويکرد سرمايه داري و کاپيتاليستي در اين رشته دارد و متأسفانه اثر قابل محسوسي از رويکرد اسلامي در آن مشاهده نمي شود.
حتي در مواردي بسيار، متأسفانه شاهد آنيم که در کتب حسابداري موارد خلاف قوانين شرعيت مورد بحث و تدريس قرار مي گيرند.
به عنوان مثال در موضوع اوراق قرضه همواره شاهد بيان نرخ بهره مي باشيم . مسلما اين مورد از مصاديق بارز رباست . طبقه بندي برخي از تسهيلات مالي مانند مضاربه و اوراق مشارکت در ذيل سرفصل بدهي ها نيز نشان از رويکرد سرمايه داري در حسابداري است ، چرا که مضاربه و اوراق مشارکت از لحاظ ماهيت ، بدهي محسوب نمي شوند. مطمئنا چگونگي نحوه صحيح ثبت و گزارشگري موارد فوق ، نيازمند تحقيق و بررسي مي باشد. مسلما دستاوردهاي علمي غرب ، غير قابل اغماض و در موارد بسياري قابل تقدير مي باشد.
حسابداري نيز از اين مقوله مستثني نمي باشد ليکن نبايد فراموش کرد، آنچه را که نظريه پردازان علم حسابداري در غرب بنا نهاده اند، بر اساس رويکرد حاکم بر آن نظام که همانا رويکرد سرمايه داري و ليبراليستي است ، بوده است .
ضرورت توجه به رويکرد اسلامي در حسابداري
حسابداري و اهداف آن در نظام هاي اقتصادي مختلف ، به گونه هاي متفاوتي مي باشد. بايلي (١٩٨٨) معتقد است کـه در يـک جامعـه سوسياليستي، هدف حسابداري تقويت کنترل مقامات ارشد بر فعاليت هاي واحدهاي تجاري اسـت . بنـابراين در طراحـي سيسـتم هـاي استاندارد حسابداري، مقامات ارشد به عنوان استفاده کنندگان اصلي معرفي مي شوند در صورتي که در جوامـع سـرمايه داري، سـرمايه گذاران از چنين جايگاهي برخوردارند. حميد (٢٠٠١) اين نتيجه را بيان مي کند کـه جهـان بينـي و ارزش هـاي مختلـف ، سيسـتم هـاي اقتصادي مـتفاوتي را طلب مي کند و سيستم اقتصادي به نوبه خود سيستم حسابداري خـاص خـود را نيـاز دارد. (بـزرگ اصـل ، ١٣٨٤) بنابراين از آنجا که وجود نظام اقتصادي با نام نظام « اقتصاد اسـلامي » ثابـت شـده اسـت ، در ايـن راسـتا موضـوعي بـه نـام «حسـابداري اسلامي» که همانا توجه به رويکرد اسلامي در حسابداري مي باشد، مطرح مي شود.