بخشی از مقاله
چکیده
بیتردید، موضوع آلودگی محیط زیست یکی از مهمترین معضلاتی است که انسان معاصر را با چالشهای جدی روبهرو کرده است. این مسأله از آن جهت دارای اهمیت است، که علائم تهدید کننده حیات آشکار شده و نسل حاضر و آینده را به دلیل آلودگیهای گسترده زیست محیطی، با تهدید مواجه ساخته است. از سوی دیگر، انسان بدون داشتن محیط زیستی امن و سالم، قادر نخواهد بود به زندگی طبیعی خود ادامه دهد. به همین جهت، حفظ و حمایت از محیط زیست و سالم نگه داشتن آن، به عنوان یکی از مهمترین نیازهای اساسی برای ادامه حیات، مورد توجه و عنایت همگان قرار گرفته است.
به دیگر سخن حق بهره مندی از محیط زیست را باید از مصادیق مهم حقوق بشر یاد نمود، که شرع مقدس در آموزه های خود و در قرآن کریم ضمن یادآوری این مطلب، بر مصونیت طبیعت و منابع طبیعی و تعادل زیست محیطی از هر گونه تجاوز و تعدی تأکید ورزیده است و بر این اساس، تجاوز و تعدی به طبیعت را فساد در زمین دانسته که عذاب اخروی و مسئولیت دنیوی را در پی خواهد داشت. اسلام برای حفاظت از محیط زیست احکام و آداب خاصی دارد که این احکام و آداب به عنوان راهکارهایی در حوزههای مختلف عملکرد انسان در رابطه با طبیعت، مورد ارزیابی قرار گرفته است در این نوشتار، مبانی فقهی حق بهرهمندی از محیط زیست سالم، از دیدگاه شرع مقدس مورد بحث و بررسی قرار میگیرد.
کلید واژه ها: محیط زیست، حفاظت، فقه،لاضرر.
مقدمه
محیط زیست طبیعی که حیات بیولوژیکی گیاهان وجانوران در آن شکل گرفته از چنان اهمیتی برخوردار است که به عنوان مهمترین موضوع زیستی انسان و دیگر موجودات زنده مورد توجه قرار گرفته است. از طرف دیگر تمدن صنعتی ناشی از تأسیسات و بناها و مکان ها و محل زندگی انسان ها و تمدن مدنی مربوط به مناسبات اجتماعی انسان ها و تأثیر متقابل محیط زیست طبیعی با محیط زیست انسانی، هر دین پژوه را به مطالعه عمیق متون دینی و فقهی، جهت دریافت موضع دین در این زمینه فرا می خواند. قرآن کریم مهمترین منبع شناخت موضع دین اسلام در زمینه ی محیط زیست طبیعی و انسانی است.
فقیهی که مسأله ی محیط زیست طبیعی و انسانی را به آموزه های قرآن کریم عرضه می دارد به دنبال دستیابی به دیدگاه آن کتاب الهی و شرع مقدس در زمینه ی توصیف محیط زیست و باید و نبایدها در مناسبات انسان ها با آن است.در بررسی های فقهی نیاز است پیش از بازگویی احکام مربوط به طبیعت و محیط زیست، قواعد فقهی در رابطه با این موضوع مورد تحلیل و تجزیه قرار گیرد. این مقاله بر آن است که پس ازبیان نظریه اسلام در باره محیط زیست، به تحلیل قواعد حاکم بر موضوع پرداخته و سپس به احکام فقهی و نطرات فقها در باب حفاظت از محیط زیست اشاره نماید.
-1مفاهیم اساسی قرآنی و آموزه های اخلاقی و حقوقی آن در زمینه ی محیط زیست:
قرآن کریم مهمترین و کاملترین کتاب الهی، دربرگیرنده واژگان کلیدی است که در شناسایی محیط زیست و عناصر شکل دهنده ی آن و ارشادات اخلاقی و الزامات حقوقی مربوط به آن مؤثر است؛ واژه های آفرینش،آیه ومالکیت از جمله کلماتی هستند که موضع قرآن کریم در این زمینه را بیان می کنند.
-1-1آفرینش
مبدأ پیدایش آفرینش، خداوند متعال است. قرآن کریم حمد و ستایش را مخصوص خداوندی دانسته است که خالق آسمان ها و زمین مدُلِلَهِ الَّذِیاستخَلَقَ.» السَّمَوَاتِ وَ الأرضَ...«؛ - انعام، - 1 بنابراین پدیده ها و آفریده ها از حسن و زیبایی آفرینشی برخوردارند.زیبایی و حسن آفرینشی موجودات ناشی از آن است که آنها در بستر عدالت آفریده شدهو اصولاً عدل ترازوی خداوندوَدرالسّماءَامرآفرینشرَفَعَهَااست.» وَ وَضَعَ المِیزَانَ« - الرحمن، - 7 و خلقت بر اساس حق که ملازم عدل مَا خَلَقنَااستشکلالسَّمَواگرفتهاست:ِ» وَالأرضَ وَ مَا بَینَهُمَا بِاإِحَقِّل«...؛ - احقاف، - 3لذا خداوند بر اساس حق و عدالت هر موجودی که شایستگی آنرا داشت، از لطف خود بهره مند ساخت و آنرا در مسیر تکامل خود ُّنَا الَّذِی أَعطَیهدایتفرمودکُلَّ.» شَیءِ خَلقَهُ ثُمَّ هَدَی «؛ - طه، - 50 بر این اساس آفرینش هستی و طبیعت، قابل ستایش است.
طبیعت و محیط زیست از مصادیق آفریده هایی است که اساس آفرینش آنها بر تعادل، حسن و زیبایی است، لذا دستگاه خلقت ما را به شناسایی تعادل زیستی طبیعت و حفظ زیبایی های آن به عنوان یک حق اساسی و بنیادین رهنمون می شود و از آفرینش موجودات زنده در می یابیم که آنها از استعداد زیستن و بقا برخوردارند؛ این استعداد طبیعی مهمترین سند برای شناسایی حق تعادل اکولوژیک برای آنهاست. لذا حق محیط زیست که از منظر قرآن کریم ناشی از اعطای خلقت و هدایت موجودات است یک حق فراگیر برای هر موجود زنده ، از جمله بشر به شمار می آید.
-2-1آیه
قرآن کریم آسمانخَلَقَهاو زمینااللهُ السَّمَوَاتِراآیهعظمتخداوندالأرضَمیداندبِالحَقِّ.» إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیهً لِلمُؤمِنِینَ«؛ - عنکبوت، تِ وَ الأَرضِ وَ44اختِلَفُ - » ألسِنَتِکُم وَ ألوَانِکُم إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیاتٍ لِلعالِمِینَ. - «روم، - 22خداوند روییدن گیاهان را در زمینأوَلَمآیهای یَرَواازخود إِلَیدانسته الأرضِاست:» کَم أنبَتنَا فِیهَا مِن کُلِّکَریمٍزَوجٍإِنَّ فِی ذَلِکَ وَ مَا کَانَ أَکثَرُهُم مُّؤمِنِینَ«؛ - شعراء، - 7-8 همچنین زندگی زنبور عسل و بهره گیری از شهد گلها برای تولید عسل مشتمل بر آیه و نشانهوَ مِنبرای اهلثَمَراتِتفکرتلقیالنَّخِیلِشدهاست؛ »وکَرًاالأَعنابوَرِزقًاتَتَّخِذُونَحَسَنًاإِنَّمِنهُفِیسَذَلِکَ لآَیَهً لِّقَومٍ یَعقِلُونَ.« - نحل، - 67لذا در جهان شناسی قرآن کریم، طبیعت و محیط زیست از مصادیق آیات الهی است.
طبیعت تجلی گاه خداوند متعال است که انسان در جای جای آن حضور الهی را دریافت می فَأینَمکند؛لُّوا»...فَاثَمَّتُو وَجهُ االلهِ... - « بقره، - 115قرآن کریم از آسمان، ستارگان، خورشید، ماه، ابر، باران، جریان باد، حرکت کشتی ها در دریاها،گیاهان، حیوانات و بالاخره هر امر محسوسی که بشر در اطراف خود می بیند را به عنوان موضوعاتی که درباره ی آن باید اندیشید و تفکر کرد یاد می نماید؛ - مطهری، 1381، ص - 70چنانکه انسان را به دقت و مطالعه در آسمان ها و زمینقُلِفرا انظُرُوامیخواند:مَاذَا» فِی السَّماواتِ وَ الأرضِ...« - یونس، - 101 همچنین قرآن کریم سراسر خلقت را، آیات الهی و علائم و نشانه هایی برای کشف حقیقت می داند، قرآن از جهان خارج انسان به
