بخشی از مقاله
چکیده
محیط زیست یکی ازموضوعات مهم بشری است که امروزه بامشکلات زیادی روبه رواست هرچند تلاش های مهمی برای حل و مهاراین معضل انجام گردیده است،اما شناخت و حل این مشکل جزبراساس تعالیم مقدس اسلامی وپایبندی به دستورات فرآنی ممکن نخواهد بود. لذاحفظ وحفاظت ازمحیط زیست وحمایت واصلاح ومراقبت برآن ومسولیت درقبال آن ازموضوعاتی است که رابطه نزدیکی باتعالیم اسلامی دارد.زیرا براساس آموزه های دینی حیات وبقاء بشربستگی به حفاظت ومراقبت ازمحیط زیست داشته ورعایت حقوق عناصر زیست محیطی واحترام به حق حیات همه موجودات می بایست درتمام زمان ها ومکان ها مورد توجه وتکریم انسان ها باشد،وانسان ها می بایست از هر نوع افراط یاتفریط در استفاده از این منابع پرهیز نمایندوبا حفاظت از آب و درختان،آب و هوا،جنگل ها،فضای سبز و مراتع،باد و باران،دریاها و رودخانه ها،جاده ها وراه ها،گردش درطبیعت و حفاظت از زمین طبیعت رامورد محبت واحترام خویش قرار دهند.بنابرین حفظ محیط زیست وعدم تخریب آن به عنوان یک وظیفه ی الهی بردوش انسان قرار دارد..
واژههای کلیدی: قرآن، روایت، انسان، طبیعت، محیط زیست
-1مقدمه
محیط زیست و مسئولیت در برابر آن و محافظت از آن موضوعی است که در ادیان الهی خصوصا اسلام مورد توجه بوده است و این رابطه حقیقت روشنی است که در آیات قرآن و روایات اسلامی بدان اشاره گردیده و در این نوشتار بر آن هستم تا رابطه اسلام و محیط زیست را مورد مطالعه قرار داده و به برخی از آیات و روایات بپردازیم.
-2چگونگی رابطه با محیط زیست از دیدگاه دین
در تبیین رابطه اسلام و محیط زیست ، ابتدا باید به این نکته پرداخت که دین در برخورد با پدیده های زندگی این جهان هستی چه نگرشی دارد؟ موضوعی که همواره مورد توجه دانشمندان بوده و بحث های گوناگونی را در پی داشته است.این نکته از آن جا ناشی می شود که بسیاری از انسان ها بحران محیط زیست را در واقع یک بحران مصنوعی و دینی می دانند و بر این باورند که جدایی دینی از زندگی دنیوی، می تواند مهم ترین عامل بروز بحران های محیط زیست باشد. - محقق داماد، - 7 :1380 بدین ترتیب تعامل مناسب انسان با محیط زیست و راه حل بحران های محیط زیست در بازگشت به مبنای دینی و معنوی جستجو می شود.
در این زمینه می توان به پژوهش 3ساله 1000 دانشمند در مرکز ادیان جهان در دانشگاه هاروارد نیز اشاره کرد که پیرامون ارتباط دین و محیط زیست انجام داده اند و در نهایت اعلام کردند که: در ادیان باید از نیروی خود برای پایان دادن به بهره برداری لجام گسیخته انسان از منابع طبیعی و ایجاد روحیه مسئولیت پذیری مشترک برای حفظ محیط زیست استفاده کنند - شاه ولی، - 101:1378 بر اساس تعالیم اسلام، رابطه بین انسان، طبیعت و خداوند به شکلی منحصر به فرد و به گونه ایست که تخریب محیط زیست،صدمه رساندن به یک پارچگی عالم هستی و آیات خداوند تلقی می شود و لذا موانع درونی پایدار تری را برای جلو گیری از صدمه رساندن به محیط زیست فراهم می آورد.
در اسلام با تدبر وتعقل در منابع فقهی و با توجه به مجموعه ی دستورات الهی، برداشت صحیح این است که دین اسلام در برابر پدیده های محیط زیست و مسائل مربوط به آن، ارتباط تنگاتنگی با حیات انسان دارد، جامع ترین دیدگاه و صیح ترین شیوه تعامل با طبیعت و محیط زیست را بیان کرده است و اعلام می نماید خداوند جهان هستی و همه پدیده ها را زیبا وموزون آفریده و انسان باید رابطه ی خود را با طبیعت اصلاح نماید و با تصرفات نادرست خود طبیعت را ویران و آلوده ننماید و با تخریب محیط زیست ، جامعه را با بلا و مصیبت مواجه نسازد ،بر این اساس حفظ محیط زیست وداشتن محیط زیست سالم و مسئولیت در برابر آن را می توان از بسیاری از آیات و روایات و از ادله فقهی استنباط نموده که در این نوشتار برخی ازمبانی آن را با این دیدگاه مورد بررسی قرار خواهیم داد.
-3حفاظت از محیط زیست از دیدگاه قرآن
از آشکارترین دلایل بر عنایات قرآن کریم به محیط زیست، نام های سوره های قرآن است؛ به نحوی که سوره های بقره، انعام، فیل از نام های حیوانات و سوره های نحل، نمل، عنکبوت از حشرات و سوره ی تین و زیتون از نباتات و سوره حدید از معادن می باشند. هم چنین سوره های رعد، ذاریات، نجم، فجر، شمس، لیل ، ضحی، عصر ، طور، بلد، احقاف، حجر و کهف از مظاهرطبیعت و اماکن می باشند.بنابراین وقتی انسان چنین نام گذاری هائی را برای سوره های قرآن از طرف خداوند متوجه می شود برخورد لازم می دارد که نسبت به طبیعت توجه بیشتری مبذول نماید،ودرحفظ وسالم سازی آن نهایت کوشش وتلاش خویش رامبذول نماید.
همچنین در قرآن کریم، آیات زیادی وجود دارد که در آنها ، خداوند به عنوان تنها خالق هستی معرفی شده است.این حقیقت در حالی است که طبق آموزه های اسلام ، خداوند نه تنها خالق هستی است بلکه محیط برآن و همه چیز محاط خداوند است.برای مثال، آیه 92 سوره هود، آیه 126 سوره نساء و آیه 54 سوره فصلت بر محیط بودن خداوند بر همه چیز دلالت دارند.برخی از مفسرین نیز واژه " المحیط" در قرآن را یکی از تعبیر های نزدیک به واژه محیط زیست دانسته و از آن به عنوان نقطه آغاز هرگونه تلاش برای شناخت دیدگاه اسلام نسبت به محیط زیست و تعامل انسان با آن یاد می کنند. - محقق داماد، - 78:1373
بر اساس این تعریف خداوند آفریدگار و نگه دار محیط زیست است؛ لذا مراقبت ازمحیط زیست مراقبت از چیزهایی است که به خداوند تعلق دارد و چون انسان خلیفه االله برای زمین است وظیفه دارد در حفظ و مراقبت از محیط زیست تلاش و کوشش نماید. بر این مبنا ، انسان باید بر آن چه که خداوند او را نسبت به آن مکلف ساخته، آگاهی یابد و به دستورات خداوند درباره ی چگونگی رفتار با محیط زیست عمل نماید؛ چرا که شناخت اصول زیست محیطی و تحصیل آن و پرهیز از تخریب آن و سعی در سالم سازی آن، از بارزترین حقوق انسانی و نیز از روشن ترین تکالیف بشری به شمار می آید. - جوادی ، - 84:1388 بنابراین ، خداوند در آیات متعددی نعمت های الهی و عناصر زیست محیطی را بیان فرموده و حفاظت و مراقبت از آن ها را برایبقاء نسل انسانی و داشتن محیط زیست سالم متذکر شده است و معصومین علیهم السلام نیز در احادیث متعددی، رعایت حقوق این عناصر را یاذآوری نموده اند.
-4ضرورت حفاظت از محیط زیست و آیات مربوط به آن
اینک با توجه به این که در این مقاله ، فرصتی برای بررسی همه آیات مربوط به محیط زیست وجود ندارند، چند آیه از آیات مربوط به مسائل کلی زیست محیطی را مرور می نماییم .
فِی وَالْأَرْضِإِذا1-4تَوَ- لﱠیِیُفْسِدَسَعی فیها وَ ثَیُهْلِکَوَالنﱠسْلحَ رْوَ اللﱠهُ لا یُحِبﱡ الْفَساد - بقره - 205/ »و چون برگردد کوشش می کند که در زمین فساد نماید و کشت و نسل را نابود سازد و خداوند تبهکاری را دوست ندارد«علامه طباطبائی از تفسیر "الدر المنثور" نقل می کند که این آیه درباره اخنس بن شریق ثقفی که هم پیمان بنی زهره بود نازل شده است. وی در مدینه به خدمت رسول اکرم صلی االله علیه و آله رسید و تظاهر به اسلام کرد و سپس از حضور پیامبر بیرون آمد و در بین راه به کشتزار و چند حیوان متعلق به مسلمانان برخورد کرد و زراعت را آتش زد و پای حیوانات را قطع کرد. - طباطبایی، - 99/2 : 1393 ایشان در تفسیر " ویهک الحرث و النسل" می گوید:»ظاهراَ این قسمت آیه، قسمت قبل یعنی " لیفسد فیها" را تفسیر می کند؛ یعنی با از بین بردن حرث و نسل ، افساد در زمین انجام می شود؛ زیرا قوام نوع انسان و حیات و بقاء او به دو چیز یعنی تغذیه و توالد و تناسل وابسته است.
بدون این دو رکن ، نوع بشر نمی تواند در زمین زنده بماند و تغذیه انسان نیز به اتکاء حیوان و نبات صورت می گیرد و تغذّی حیوان هم از راه نباتات واقع می شود.پس اصل در تغذیه، نباتات است که باید از راه زراعت و حفاظت از آن تأمین شود. از این رو افساد در زمین از طریق اهلاک حرث و نسل انجام می گیرد. - .«همان - 96/ بنابر این، طبق نظر مفسرین - قرطبی،226/7 :1405؛ طیب، - 343/5 :1378 وقتی که قرآن کریم می فرماید: » و لا تفسدوا فی الارض بعد اصلاحها« - اعراف - 56/،معلوم می شود که از بین بیردن اموال و یا غارت آن ها که منجر به تباهی زمین می شود بدون تردید جزو مصادیق افساد در زمین خواهد بود.براین اساس ، آیه فوق اطلاق داشته و اهلاک حرث و نسل و از میان بردن هرگونه موجود زنده، اعم از موجودات زنده نباتی یا حیوانی و یا انسانی را شامل شده و آن را از سوی هر کسی اقدام فسادانگیز می داند. - مکارم، - 74/2 :1374 از این رو، باید پذیرفت که تخریب منابع زیست محیطی نیز از آن جا که منجربه اهلاک و افساد می گردد، مصداق بارز افساد در زمین است.
