بخشی از مقاله
چکیده
فضاي مجازي افق جدیدي است که زندگی انسان امروز را با تغییر و تحولاتی همراه ساخته است. استفاده از این فضاي جدید، آموزشها و مهارتهاي ویژه خود را میطلبد که بیتوجهی به آن آسیبهاي جدي را به خانواده و جامعه وارد میسازد. در برخی موارد شاهد بیحیایی در فضاي مجازي هستیم که پیامد آن افزایش بی عفتی و بیبندباري در جامعه و خانواده است. این مسأله در حالی رخ میدهد که فضاي مجازي نیز جهانی جدید اما تابع قوانین واقعی و عینی است. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی از منظر آیات قرآن و روایات به بررسی حیا که یکی از هنجارهاي اساسی در فضاي مجازي است، میپردازد و به این نکته توجه میکند که عدم رعایت حیا چه تأثیراتی در نهاد خانواده و جامعه به جا میگذارد و چرا از دیدگاه قرآن حتی در فضاي مجازي نیز، ملزم به رعایت حیا هستیم. نتایج حاصل از پژوهش نشان میدهد استفاده از علم و تکنولوژي روز مورد تأیید روایات و آیات قرآن است؛ اما آن چه در استفاده مهم است؛ رعایت ارزشها است. از جمله ارزشها که میتواند آثار سودمندي براي فرد و جامعه داشته باشد، حیا است که در فضاي مجازي کارایی وسیعی دارد و پشتوانه این امر آیات متعدد قرآن و روایات معصومین علیهم السلام می باشد.
کلید واژگان: قرآن، حیا، روایات، عفت، فضاي مجازي.
مقدمه
امروزه استفاده از اینترنت و فضاي مجازي کاربرد مهمی در زندگی بشر دارد و شمار بسیاري از مردم به گونههاي مختلف با فضاهاي مجازي سروکار دارند. فضاي مجازي، متعلق به دنیاي واقعی است و چیزي جدا از آن نیست. فعالیت در اینگونه فضاها، مستلزم رعایت برخی اصول و هنجارهاست که یک اصل بسیار مهم و اساسی، مسئلهي رعایت حیا و عفت است. یعنی انسان در ارتباط با دیگران بخصوص با نامحرم، حتی در فضاي مجازي هم نخست باید حیا و عفت را رعایت کند و سپس به این نکته نیز توجه داشته باشد که انسان نباید بدون داشتن هدف صحیح و عقلایی، وقت و عمر خویش را هرجایی و از جمله در فضاي مجازي بگذراند؛ زیرا اوًلا انسان مسئول پاسخگویی نسبت به نحوهي گذران عمر خویش است، ثانیاً هدف خلقت انسان بنا بر دستورات قرآن کریم، سه چیز است:
عبادت و بندگی خداوند، آباد کردن زمین و جانشینی خداوند؛ اگر کسی عمر خود را صرف امور لغو و بیهوده کند، فلسفهي آفرینش را به درستی ندانسته و به آن عمل نکرده است - طبرسی،1379ش،ص. - 497میزان استفاده بیش از حد جوانان جامعه ما از فضاي مجازي و گسترش بی حیایی و بی عفتی در بین جامعه و سست شدن بنیان-هاي خانواده ضرورت پرداختن به فضاي مجازي را موجه مینماید. بنابراین پژوهش حاضر به زیربناییترین مسأله که رعایت حیا و عفت در فضاي مجازي است میپردازد تا بتواند گامی در جهت افزایش حیاء در بین افراد جامعه و استحکام بنیان خانوادهها برداشته باشد. به همین منظور نوشتار حاضر در صدد پاسخ گویی به سؤالات زیر میباشد:
آیا فضاي مجازي به عنوان یک تکنولوژي مورد تأیید اسلام است؟ آیا قرآن کریم براي فضاي مجازي هم مسئلهي حیا را قائل است؟
از منظر قرآن کریم چه دلایلی براي حفظ حیاء در فضاي مجازي وجود دارد؟
به منظور پاسخ گویی به سؤالات فوق مباحث زیر مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است:
1.مفهوم شناسی
الف. حیاء در لغت و اصطلاح ب. فضاي مجازي
2.فضاي مجازي از منظر قرآن و روایات
3.حیا در فضاي مجازي از منظر قرآن و روایات
4.دلایل حفظ حیاء از منظر قرآن و روایات
روش تحقیق
این پژوهش از نظر هدف، توسعهاي و کاربردي است، بدین معنا که در پی به کارگیري ایده جدید استفاده از آموزههاي قرآن و روایت به منظور ارائه روشها و مهارتهاي افزایش حیا در فضاي مجازي است. و روش تحقیق ترکیبی از روشهاي توصیفی-تحلیلی و اکتشافی بوده و روش گردآوري اطلاعات آن نیز کتابخانهاي است. بدین صورت که آیات قرآن و روایات مورد مطالعه واقع شده و هر آیهاي که با بحث همخوانی داشته، استخراج شده و مورد تحلیل قرار گرفته است. جامعه پژوهش شامل کلیه اسناد، مدارك و منابع مرتبط با موضوع مورد بررسی میباشد. از آن جا که در پژوهش حاضر، کلیه منابع و مراجع مورد فیشبرداري و در راستاي هدف پژوهش مورد استفاده قرار گرفته، نمونهگیري انجام نشده و کلیه مراجع و منابع مرتبط و در دسترس مذکور، بررسی و تحلیل شده است.
پیشینه تحقیق
درباره پیشینه موضوع باید گفت که پس از مراجعه به پایگاههاي اطلاعاتی مانند: www.sid.ir و www.irandoc.ac.ir وشمارههاي مختلف مجلات علمی و پژوهشی هیچ مقالهاي که با بحث مورد نظر همخوانی داشته باشد، یافت نشد. هر چند در حوزه فضاي مجازي و حیاء در اسلام مقالات متعددي توسط محققان ارائه شده است؛ اما از منظر قرآن این بحث مورد بررسی قرار نگرفته است.
1.مفهوم شناسی
الف. حیاء در لغت و اصطلاح
حیاء از ریشهي - ح ي و - یا - ح ي ي - است - فراهیدي، 1409ق، ماده حی - .حیاءگاهیبهمعنایترسوگاهچیزیاستکهانسانراازمواضعبدومواقعسوءدورمیکند. شاعرگوید:
»لو لا الحیاء لَعادنی استعباد ولَزُرت قبرَك والحبیب یزار«
اگرحیاءوترسرنبود،اشک بر من سرازیر میشد و من قبر تو را زیارت میکردم و این در حالی بود که با معشوق هم دیدار ي حاصل میشد - ابن منظور، 1408،ماده حی - .راغب، حیا را انقباض نفس از زشتیها و ترك آن به همین جهت میداند - راغب اصفهانی،بی تا،ص. - 270 برخی معتقدند: منظور ازحیاء، انکساري است که به جهت ترس ازآنچه عیب شمرده ونکوهش میشود،حاصل میگردد - طریحی،1414ق، ماده حیی - . یا گفته میشود: وقتینفساززشتیهابرمدوخودراازآنهادورکند،اینحالتراحیاءنامند.استحیاءکهمشتقازحیاستبهمعنیترکمیباشد. بنابراین درآیهي »واللﱠهَالیستَحِیمَن الْحّق« گفته شده است:خداوند ترك نمیکند آنچه را ازحق باشد - طریحی،1375ش، ماده حیی - .در اصطلاح نیز تعریفهاي متعددي از حیاء شده که به چند مورد بسنده میکنیم:
-حیا هنگام مواجه شدن با یک فعل قبیح رخ میدهد.دراین حالت، روان انسان حالت انقباض پیدا میکند که ضد بازبودن و علاقمند بودن است.
-این نوع برانگیختگی درعمل،هم موجب انجام یک کاراست وهم موجب ترك یک کار.
-حیا زیرمجموعهي ترس است؛ زیرا علت برانگیختگی هنگام مواجهه با یک کار زشت یا ترس ازسرزنش مردم است ویا ترس از ارتکاب آن - پسندیده،1385،ص. - 22-21
باید گفت هرچندکه حیا زمینه اي فطري در انسان دارد؛ اما قابل تقویت، قابل تضعیف وحتی قابل زوال است - زیبایی نژاد،1388،ص. - 85
ب. فضاي مجازي
دردنیاي امروز که فناوري اطلاعات وارتباطات، جایگاه منحصر به فردي را در زندگی بشر پیداکرده، نقش شبکههاي اینترنت درانتقال ومبادلهي حجم عظیمی از اطلاعات به خوبی روشنتر وبارزتر شده است. تأثیرات و پیامدهاي مثبت ومنفی دنیاي مجازي به عنوان یک پدیدهي نوین دراجتماعات انسانی، همانند سایر تکنولوژيها درحال گسترش است. هرروزاز سوي صاحبنظران وکارشناسان مرتبط،از طریق رسانهها نقش مثبت اینترنت در توسعهي اقتصاد بشر ونقش منفی آن دربرقراري روابط غلط اجتماعی
