بخشی از مقاله
چکیده
خلقت به معنای آفرینش، یکی از افعال الهی است واز جمله مفاهیم اساسی در جهان بینی اسلامی است که نقش بسیار برجسته ای در همه ی ابعاد اندیشه دینی ایفا می کند. در قرآن کریم وروایات معصومین - ع - مطالب فراوانی درباره آن آمده است. در کلام وفلسفه اسلامی این مسأله بیشتر به صورت تقابل میان حدوث وقدوم بررسی شده است. این مقاله به روش توصیفی تحلیلی با رویکرد قرآنی روایی دیدگاه مفسران و متکلمان شیعه را به عنوان منبعی برای کشف نظر خلق از عدم، بیان می کند و نتیجه می گیرد که عالم بر طبق علم خداوند خلق شده است، پس خلقت فعل آزاد است، تنها غایتی که می توان بر اراده خدا تصور کرد، وجود خاص اوست. با این حساب، خلقت، احسان خداست. خلق عالم از عدم به معنای خلق لاشیء می باشد و در ضمن مباحث صفات الهی وحدوث عالم به آن پرداخته شده است.
کلید واژه: قرآن، روایات، خلق ازعدم، خلق لا من شیء
مقدمه
خلق به معنای ابداع وایجاد از عدم، مختص خداوند است خلقت یک مفهوم دینی است که بسیار در قرآن کریم وروایات معصومین - ع - مطرح شده است وجزو مباحث کلامی می باشد که از قرن ها پیش تاکنون فیلسوفان و متکلمان اعصار مختلف به آن پرداخته اند. در بسیاری از آیات قرآن کریم آفرینش مطرح شده است که بیشتر آیات ظاهرا مستلزم آفرینش چیزی از پیش موجود است. پیشینیان در مباحث کلامی خود بحث حدوث عالم را مطرح میکردند ولی از آنجا که این مباحث را براساس مبانی فلسفی خود بیان کردهاند معتقد به حدوثی می شوند که با ازلیت سازگار است. این مقاله با بررسی نظر متکلمان شیعه به پاسخ تفصیلی سوال زیر می پردازد. منظور خلق از عدم چیست؟ به نظر می رسد که با توجه به نظر متکلمان شیعه منظور خلق از عدم این است که خداوند بدون هیچ الگو و نمونه ای به آفرینش موجودات پرداخته است. اندیشمندان وفیلسوفان همواره درصدد پاسخ به این پرسش ها بودهاند، اینکه نظر متکلمان شیعه در پاسخگویی به این مسأله چگونه است، موضوع بحث این مقاله است ومتکلمان شیعه معتقد به خلق از عدم هستند
اما قابل ذکر است که متکلمین شیعه برای بیان نظریه خویش در رابطه با خلقت، تعبیر معصومین - ع - را برگزیدهاند، پس آنها نه خلقت را از لاشیء می دانند و نه برای عدم،یئیتی قائل شدهاند، بلکه کیفیت خلقت خداوند را » لامنشیء« می دانند. قرآن کریم که آخرین کتاب آسمانی است، با روشنی هر چه تمام تر، از حقایق اساسی عالم هستی وآفرینش آن پرده بر می دارد وتوضیح میدهد که: هر آنچه در هستی است، نشان آفرینش اوست. در زمینه خلقت وآفرینش آیات فراوانی در قرآن وجود دارد که البتهاکثراً به خلقت از شیء اشاره دارد. اما موارد استدلال متکلمین برای اثبات مسأله خلق از عدم آیاتی است که مشتمل بر واژه های: جعل، خلق، فطر، صنع، فعل، ابداء، ابداع، ایجاد، احداث واختراع می باشد. واژه خلق در قرآن هم به معنای مصدری - به وجود آمدن وابداع کردن - وهم به معنای اسم مفعولی - مخلوق - به کار رفته است. - ابن زکریا، 1404ق : - 213 مهم ترین معنای لغوی خلق، همان ابداع وایجاد چیزی از عدم »لا من شیء« است. - راغب اصفهانی،1412ق:ج1، - 296 این معنا مخصوص خداوند است: هل من خالق غیر االله - فاطر» - 3/ آیا آفریننده ای غیر از خدا هست ؟ « لذا آن را ابتدا در آیات سپس در روایات بررسی می کنیم.
1 آیات مربوط به خلقت - لامنشیء -
دراینجا به ذکر چند نمونه از مهم ترین آیاتی که در رابطه با خلقت »لا من شی ء« بیان شده است، می پردازیم:
-1-1آیات خلق
هُوَالﱠذِیالف - خَلَقَالسﱠمَواَتِوَالاَرضَفِیسِتﱠهِالاَیﱠام - هود - 7/ او کسی است که آسمان وزمین را در شش روز خلق کرد. این آیه در مورد ابتدای خلقت است که آفرینش به چه صورت آغاز شده است. - قمی،:1367ج1، - 321 آنچه از بررسی تفاسیر مرتبط با این آیه وآیات مشابه آن «1» به دست می آید، این است که مفسران واژه خلق را در این گونه آیات به معنای ایجاد بعد از عدم - أوجد - ، ابداع - ابتدع - ، - قرطبی، 1364، ج 14، ص - 86 انشاء - أنشأ - - قاسمی،:1418ج 9، 138؛ مغنیه، بی تا: - 201 واختراع - حائری تهرانی، :1377 ج5، - 211 گرفته اند. - قرطبی، :1364ج 6، - 384 بدین معنا که خلقت آسمان ها وزمین وصنع بدیع خداوند است. بهُوَ - اﱠلذخَلَقیلَکُم مافِیالاَرضِجَمیعاً... - بقره - 29/ او خدایی است که همه انچه را - از نعمتها - در زمین وجود دارد، برای شما آفرید... گفته اند: » خلق به معنای آفرینش روی اندازه گیری معین ودقیق. - طبرسی، 1360، ج1، - 112 أوَلایَذکُرُج - الاِنسانُاِنّاخَلَقناهُمِنقَبلُوَلَمیَکُشَیئاً - مریم - 67/ آیا انسان به خاطر نمی آورد که ما پیش از این او را آفریدیم در حالی که چیزی نبود؟ این آیه بدین معناست که خداوند همه ممکنات را بدون آنکه نمونه ای پیشین داشته باشد، از عدم به وجود آورده است. - طبرسی، 1377الف: ج 4، - 54
-2-1 واژه بدا
الفقُل - هُلشُرَکائِکُممِنیَنبدَوُاالخَلقَثُمﱠیُعیدُهقُلِااللهُیَبدَوُاالخَلقَثُمﱠیُعیدُهُفَاَنﱠیتُوفَکُونَ - یونس - 34 / بگو آیا هیچ یک از معبودهای شما، آفرینش را ایجاد می کند وسپس باز می گرداند؟ بگو تنها خدا آفرینش را ایجاد کرده، سپس باز می گرداند؛ با این حال، چرا از حق روی گردان می شوید؟ پس از بررسی تفاسیر مربوط به آیه مذکور، این نتیجه حاصل می شود که این آیه اشاره به حدوث عالم دارد. - طیب، 1378، ج 6، - 382 واینکهتمامعوالممجردات و مادیاتازعلویات وسفلیات را، بدون مثال ونمونه قبلی - سبزواری نجفی،1419ق:213؛ طباطبایی،1417ق:ج16، 17؛ بغوی ،1420ق:ج 2، - 41 از نیستی وعدم صرف به هستی می آورد وایجاد می کند. - حسینی شاه عبدالعظیمی:1363ج 5، 309؛ طیب، :1378ج380،10؛ سبزواری نجفی ، 1419ق ،218؛ همان ، - 388
