بخشی از مقاله
چکیده:
.این مقاله با هدف بررسیحقوق سیاسی شهروندی در کتب فارسی دوره ی ابتدایی وآموزش آن به دانش آموزان در سال 1393- 94انجام گرفته است .این پژوهش از نظر روش تحلیل ، کمی توصیفی می باشد ، واحد تحلیل شامل:عبارت ها و پاراگراف ها وتصاویر موجود در کتاب های مورد بررسی می باشد.جامعه آماری ،تمام کتب دوره ی ابتدایی که تمامی آنها به عنوان نمونه آماری مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفته است.ابزار اندازه گیری - - فهرست وارسی - - بوده است. توجه وتاکید مطالب کتاب های مورد بررسی ، برابعاد ومولفه های حقوق شهروندی بعد سیاسی با 1/73 درصد نسبت به ابعاد دیگربوده است. در نهایت توصیه شده است که برنامه ریزان درسی با توجه به درصد های بدست آمده،تاکید متوازن تری بر مولفه های مذکور داشته باشند.
کلید واژه :تحلیل محتوا ،کتب فارسی دوره ی ابتدایی،حقوق شهروندی.
مقدمه:
مفهوم آموزش وتربیت شهروندی مفهومی کلی که به مطالعات فرهنگی،اجتماعی،سیاسی درجامعه وابسته است ومی توان آن را به آموزش شیوه های زندگی کردن با یکدیگربه طور خاص در یک جامعه وبه طور عام در جامعه جهانی اطلاق کرد.تعاریف متفاوتی از شهروندی شده ولی تعبیرمشترک از آن وجود دارد که عناصر اساسی آن حقوق ووظایف می باشدوشهروندی رابطه بین فرد وجامعه را در قالب حقوق ومسئولیت ها بازنمایی می کند.شهروندی باطرح این تقاضا که با همه ی افرادبه طور برابر رفتار شود می تواند ریشه های تنش اجتماعی را تهدید می کندبخشکاند.شهروندی به مدد مجموع حقوق،وظایف وتعهداتش راهی برای توزیع واداره ی عادلانه منابع از طریق تقسیم منافع ومسئولیت های زندگی اجتماعی ارائه می کند. - فالکس،81، - 51آموزش وپرورش در جوامع امروزی به عنوان یکی از مهم ترین ومناسب ترین نهادهای موثر در فرایند اجتماعی کردن کودکان ونوجوانان به شمار می رود.
فرایندتعلیم وتربیت به واسطه فراهم نمودن موجبات رشد فردی واجتماعی در زندگی انسان از نقش مهمی بر خوردار است.پرورش استعداد های فردی،تحکیم پایه های زندگی جمعی،گسترش آرمان های دموکراتیک وایجاد تفاهم میان افراد انسانی در سایه تعلیم وتربیت صورت می گیرد.با توجه به تاثیر اساسی آموزش وپرورش در جامعه پذیر کردن دانش آموزان،آماده سازی نسل جدید برای ایفای نقش حقوق شهروندی در جامعه محلی،ملی وجهانی نیز امری است که از این نهاد آموزشی انتظار می رود،زیرا ایفای نقش شهروندی مستلزم دانایی،آگاهی وکسب نگرش ومهارت های لازم برای حل مسالمت آمیز مشکلات وچالش هایی است که به فرد در زندگی اجتماعی خود با آن برخوردار خواهد کرد واز مهم ترین بسترهای کسب چنین شایستگی هایی نظام آموزش وپرورش هر جامعه است.لذا دراین مقاله به بررسی کتب فارسی دوره ی ابتدایی در باب میزان تاکید بر حقوق شهروندی وآموزش آن به دانش آموزان در سال تحصیلی 1393-94 می پردازد.
بیان مسئله مفهوم شهروندی یکی از دیرپاترین مفاهیم سیاسی-اجتماعی
است که از دوران یونان باستان تا کنون مورد توجه شمار زیادی از اندیشمندان سیاسی واجتماعی قرار داشته است. هر چند ممکن است دیدگاه نظریه پردازان گوناگون نسبت به اهمیت این مفهوم متفاوت باشد، اما به هرصورت جایگاه ویژه ی آن در نظام اندیشه ی بشر،نشان از اهمیت برجسته ی آن دارد.جالب اینکه،حقوق شهروندی در کانون توجه کتاب های مهمی نظیر جمهوریت افلاطون وسیاست ارسطو نیز قرار گرفته است.در واقع مفهوم شهروند درمسیر تطور تاریخ زندگی بشر متحول شده ودر دوران های گوناگون تفکر سیاسی، ازشهروند معانی خاص استنباط شده است.در دوران پس از رنسانس متفکرانی نظیر ژان ژاک روسو،امیل دورکیم،وتی.اج مارشال به نظریه پردازی درباره مفهوم شهروندی پرداخته اند.به باور بسیاری،برجسته ترین تفسیر از اصطلاح شهروندی را می توان در آثار مارشال یافت - گلشن فومنی،. - 1375
آموزش وپرورش در جوامع امروزی به عنوان کلیدی ترین نهاد آموزشی بشمار می رود.چرا که در پرتو آموزش وپرورش است که انسانها متحول می شوند.برپایه نظام آموزشی وتربیتی یک جامعه است که نظم و انضباط حالت نهادی به خود می گیرد و عامه مردم به سمت فرهنگ ترقی وتوسعه حرکت می کنند و به حقوق یکدیگر احترام می گذارند.انسان باید ارزش پیدا کند وحقوق او مبنای توسعه قرار گیرد.چون هدف از آموزش و سرمایه گذاری آموزشی وتوسعه منابع انسانی در جهت تعالی بخشی ارزشها و استعدادها وبهینه کردن آن است چون محور اصلاحات اقتصادی،فرهنگی،سیاسی،اجتماعی در کلیه ممالک توسعه یافته ،انسان ورعایت حقوق او بوده است.
.بنابراین زمانی آموزش و پرورش در رسیدن به اهداف و آرمانهایش موفق خواهد بود که بتواند شهروندانی آگاه ،مسئول وخلاق بپرورد واین میسر نیست مگر از طریق آموزش بهینه شهروندی ونیز ارتقاء فرهنگ حقوق شهروندی است . امروزه با توجه به پیچیدگی عصر جهانی شدن،آموزش وپرورش ایران اگر بخواهد هدایت ملی و نظام ارزشی ومهارتهای حقوق شهروندی وآموزش آن به دانش آموزان را تحکیم واعتلا بخشید ،باید آنان را برای زندگی در عصر جهانی شدن در قرن بیست ویکم آماده کند.چرا که جهانی شدن نه فقط بر اقتصاد وسیاست ومناسبات اجتماعی بلکه برفرهنگها ونظامات آموزشی وهویت مردم نیز تاثیر می گذارد.
کتاب درسی یا محتوای مطالب آموزشی به ویژه در نظام آموزشی متمرکز که محور مکتوب ومدون تعلیم وترتیب مصوب شده وفعالیت ها وتجربه های تربیتی دانش آموزان توسط معلم وحول محور آن سازماندهی می شود، نیاز به تحلیل وبررسی علمی دارد این تحلیل به دست اندر کاران ومولفین کتاب های درسی کمک می کند تا مفاهیم، اصول،نگرش ها وکلیه ی اجزاء مطرح شده در قالب دروس کتب مورد بررسی قرار گرفته وبا اهداف درسی، مقایسه وارزشیابی شوند - یار محمدیان،. - 1388
از آنجایی که کتب درسی یکی از مهم ترین مراجع ومنابع یادگیری دانش آموزان در هر نظام آموزشی است در ایران بیشتر فعالیت های آموزشی در چارچوب کتب درسی صورت می گیردوبیشترین فعالیت ها وتجربه های آموزشی دانش آموز ومعلم حول محور آن ساز ماندهی می شود.این واقعیت ها باعث شده که صاحب نظران وپژوهشگران،بررسی محتوای آموزشی دوره های تحصیلی را با توجه به نیازهای فراگیران مورد بررسی وتحلیل قرار دهند. این بررسی ها وتحلیل ها به برنامه ریزان ومولفان کتاب های درسی کمک می کند تا در هنگام تهیه،تدوین ویا انتخاب کتب درسی برای دوره های تحصیلی واز جمله در مورد کتاب های دوره ی ابتدایی که موضوع بحث این پژوهش است تصمیم های صحیحی را اتخاذ نمایند.
اهمیت وضرورت تحقیق:
شهروندی به عنوان یکی از مهمترین عرصه های سیاسی-اجتماعی عصر ماست که در طول تاریخ به اشکال گوناگون وبا تدابیر مختلف حقوقی،سیاسی وفلسفی رواج داشته است.ضرورت آموزش حقوق شهروندی از جمله موضوعات مهم برنامه درسی نظام آموزش ومدارس می باشدومعلمان ودست اندر کاران نظام آموزش نقش مهمی در این زمینه ایفا می کنند .آموزش حقوق شهروندی برای دانش آموزان نقش حیاتی دارد زیرا تنها باشناخت این حقوق وآگاهی از آنها وعمل بد آنها خواهند توانست نظام نماینده -شهروند که مبتنی بر عدالت واجرای قوانین وداشتن آزادی وحق مشارکت و.....می باشد را در جامعه ی خود محقق سازند واز بنا شدن جامعه ای با نظام ارباب رعیتی جلوگیری می کنند.ضرورت آموزش شهروندی در هر جامعه ای انتقال مجموعه ای از دانش ها وارزش ها وجهت گیری های رفتاری ضروری برای دوام ورفاه آن جامعه،به نسل جوان است.
لدا آموزش شهروندی به دنبال جلب حمایت دانش آموزان از فرهنگ مدنی جامعه است که این امر از طریق قرایندهای آموزش تحقق می یابد.ضرورت واهمیت این تحقیق در بررسی دوره ابتدایی از جمله دوره های بسیار حساس وبا اهمیت در نظام آموزش وپرورش است وفرصت بسیارمناسبی را برای آغاز وتداوم یادگیری وتحصیل برای دانش آموزان فراهم می سازد.به گونه ای که اگر در این دوران آموزش وتعالیم لازم به دانش آموزان ارائه نگردد،جبران آن در دوران های بعدی بسیار مشکل خواهد بود.از جمله آگاهی ومهارت های لازم برای فراگیری این دوره مهارت آموزشی حقوق شهروندی به دانش آموزان است که در صورت ارائه وتبحر مطلوب فراگیری آن می تواند آنان را برای فراگیرانی بسیار کار آمد تبدیل سازد.
اهداف تحقیق:
هدف اصلی - هدف کلی - :حقوق سیاسی شهروندی در کتب فارسی دوره ی ابتدایی وآموزش آن به دانش آموزان در سال 1393-94 فرضیه تحقیق:
.-محتوی کتب فارسی دوره ابتدایی به چه میزان به بعد سیاسی حقوق شهروندی پرداخته است.
-3-2پیشینه داخلی:
علوی نژاد - - 1374به تحلیل محتوای کتاب های فارسی سال چهارم ابتدایی ومقایسه آن با هدف های آموزش وپرورش دوره ابتدایی پرداخت.در این تحلیل میزان تاکید وچگونگی توزیع مفاهیم ومضامین در کتابهای مذکور مورد تحلیل قرار گرفت. بر مبنای این پژوهش مشخص شد کتابهای مورد بررسی در ابعاد پرورش ملی،اجتماعی ،پرورش سیاسی واقتصادی مناسب با هدف های آموزش وپرورش دوره ابتدایی تنظیم شده اند،در حالی که در بعد پرورش جسمانی وآموزش بهداشت مفاهیم اندکی در کتاب ها وجود دارد.شکیبا - - 1383درپژوهشی جهت بررسی کتب فارسی دوره ابتدایی با توجه به آموزش مهارت های ارتباطی که در دومقوله ارزش های مربوط به اندیشه وهنر ارتباط اجتماعی سنجیده شده اند با هدف تحلیل محتوا انجام داد.
نتایج نشان داد در دروس کتاب بخوانیم ارزش های مربوط به اندیشه بیشترین سهم را دارد.به دطور کلی در کتب فارسی مورد تحلیل در هر پنج پایه ابتدایی،مقوله ارزش های اندیشه نقش پر رنگ تری نسبت به مقوله هنر ارتباط اجتماعی ایفا می کند.غفاری - - 1392، پژوهشی را با هدف تحلیل محتوای کتاب های درسی تعلیمات اجتماعی سال اول و دوم دوره ی راهنمایی بر مبنای مولفه های تربیت شهروندی انجام داده است. ابزار پژوهش دارای 9 مولفه اصلی - شهروندی، حقوق اجتماعی، وظایف اجتماعی، قوانین، عدالت و برابری، مشارکت اجتماعی و سیاسی، نظم اجتماعی، کنترل اجتماعیف هنجار - است. نتایج تحلیل محتوی نشان می دهد که بیشتر محتوای کتاب ها به مولفه های شهروندی، مشارکت اجتماعی و سیاسی و هنجار پرداخته و مولفه عدالت و برابری، کمترین نسبت را به خود اختصاص داده است.
تجزیه و تحلیل داده ها و یافته های پژوهشی نشان می دهد که در طراحی و تدوین کتب مذکور به مولفه های تربیت شهروندی، توجه شایسته ای نشده است.جمالی تازه کند - - 1392 با هدف بررسی میزان توجه به مولفه های تربیت شهروندی؛ یعنی دانش، مهارت و نگرش شهروندی در محتوای برنامه درسی علوم اجتماعی دوره متوسطه؛ به این نتیجه می رسد که از مجموع 3194 واحد ضبط شمارش شده، 248 واحد به دانش شهروندی، 99 واحد به مهارت شهروندی و 103 واحد به نگرش شهروندی اختصاص دارد. و با توجه به یافته های پژوهش، بازنگری در برنامه درسی علوم اجتماعی دوره متوسطه در راستای توجه بیشتر به مولفه ها و شاخص های کمتر مورد توجه، ضروری به نظر می رسد.
محمد جانی - - 1392 در تحلیل محتوا ی کتاب های فارسی دوره ابتدایی - کتاب بخوانیم و کتاب کار - ، مولفه های آموزش شهروندی، آموزش سلامت، آموزش چند فرهنگی، آموزش محیط زیست، آموزش حقوق بشر؛ صلح و برابری را مد نظر قرار داده و به این نتیجه رسیده که در محتوای کتاب های درسی دوره ابتدایی به مولفه های آموزش سلامت بیشترین میزان توجه، به مولفه های آموزش شهروندی، آموزش چند فرهنگی و اموزش محیط زیست تقریباً به یک نسبت پرداخته شده، همچنین به آموزش صلح و برابری کمترین میزان توجه معطوف شده است. نتایج تحقیق همچنین نشان می دهد که بیشترین میزان توجه به مولفه های جهانی شدن در محتوای کتاب فارسی سال سوم دبستان و کمترین میزان توجه در محتوای کتاب فارسی سال ششم دبستان می باشد.
قلتاش - - 1391 تحقیقی را با هدف بررسی میزان توجه به ویژگی های شهروند جهانی در برنامه درسی مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی ایران انجام داده است. یافته های تحقیق حاکی از آن است که در کتاب مطالعات اجتماعی، بعد شناختی به میزان 10/20 درصد، بعد عملکردی به میزان 6/10 درصد و بعد نگرشی به میزان 3/15 درصد به ویژگی های شهروند جهانی توجه شده است که این موضوع بیانگر کم توجهی به این مولفه هاست.دیبا واجاری - - 1382 به شناسایی ویژگی های شهروند خوب در سه حوزه دانش مدنی، توانش مدنی و نگرش مدنی و همچنین میزان توجه به تربیت شهروندی در مراحل تدوین، اجرا و ارزشیابی برنامه های درسی مدارس پرداخته است. نتایج مطالعات وی نشان می دهد که ویژگی های مورد نظر در سه حیطه دانش، توانش و نگرش مدنی برای جامعه ایران، مهم و اساسی است و نیز در مراحل طراحی، اجرا و ارزشیابی برنامه ها، توجه کمی به پرورش ارزش های شهروندی می شود و اصلاحات اساسی در این راستا ضروری است.
تحقیقات خارجی:
ریوللی - - 2010به انجام پژوهشی با عنوان تربیت شهروندی در مدراس متوسطه،بررسی مقایسه ای بولز انو وپادووا در ایتالیا بین سال های 2004-2007 پرداخته است.وی در این تحقیق در مورد سطح دانش وعلایق مدنی-سیاسی دانش آموزان دبیرستانی درود استان بولزانووپا دووا مطالعه کرده است. 49/5 درصد از دانش آموزان بیان می کردند که از کمک مدارس برای رشد آگاهی های سیاسی ومدنی شان رضایت ندارند.تنها 20درصد از آنها اعلام کردند که درس هایی پراکنده در رابطه با تربیت شهروندی در طول سال تحصیلی گذرانده اند.نتایج تحقیق نشان می دهد که سطح علایق ودانش سیاسی ومدنی دانش آموزان مصاحبه شده،همبستگی قوی با آنچه که در برنامه های درسی ارائه می شود،دارد. - نزنی،پیترا وهمکاران، - 1999
اولین تلاش بین المللی برای مفهومی نمودن آموزش شهروندی از روی تحقیقاتIEA باطراحی وانتخاب مدل مفهومی - مدل هشت ضلعی آموزش شهروندی - IEAصورت گرفت که بیانگر نقطه نظرهای نقش آفرینان اصلی ودانشمندانی بود که آن را مناسب آموزش حقوق شهروندی در جامعه ی مردم سار می دیدند.در واقع این مدل پیشنهاد می نماید که دریک حداقل معین،شهروندان نیازمندان آن هشتند تا شناخت ودرکی نسبت به مسئولیت،حقوق وهویت ملی چندگانه شان داشته باشند آنها نتیجه می گیرند که چنین کاری هم مستلزم آموزش حقوق شهروندی وهم یک محیط یادگیری است .که درآن احساسات وانتخاب هایی راجع به هویت افراد مورد بررسی قرار گرفته وگسترش یابد.مطالعات آرتو وبیلی - - Arthur,bailey,2000نشان داد که آموزش شهروندی به صورت اساسی با آموزش اخلاقی مرتبط ونقطه تلاقی آموزش وپرورش وسیاست است.به نظر ایششان
