بخشی از مقاله
چکیده
حقوق شهروندی منعکسکننده آرمان جهانی عدالت و جامعهای است که در آن هر انسانی بتواند از زندگی شرافتمندانه همراه با صلح، امنیت و رفاه برخوردار گردد . رعب و وحشت و قتل و خسارت حاصل از جنگ و تجاوز و تهدید و غارت در قالب هجوم مسلحانه و ترور، مخل نظم عمومی و عامل تلخکامی و دلسردی بشر از زندگی اجتماعی و گروهی بوده و مانع تکامل معنوی و مادی انسان میگردد.
رهنمودهای راهگشای اسلام در زمینه زندگی مسالمتآمیز با دیگران و پرهیز از خشونت و قتل و غارت، بیانگر تأکیدی است که این دین بر صلح و سلم و رعایت عدالت و حقوق دیگران در زندگی دارد و آنجا که پای ارزش-های الهی به میان میآید و یا جامعهای اسلامی مورد هجوم ظالمانه دشمنان قرار میگیرد، دفاع از دین و جان و مال خود را امری مقدس و جهادی ضروری میشمرد و برای رزمندگان حاضر در نبرد، حقوق خاصی را در نظر میگیرد. این مقاله بر آن است که با بررسی مفهومی حقوق شهروندی حاکم بر جنگ، به بررسی رهنمودهای قرآنی در این زمینه بپردازد تا از طریق آن، به اندیشه والای قرآنی در مورد لزوم برقراری صلح و امنیت و پرهیز از جنگ و ستیز و نیز به حقوق شهروندان مسلمان در زمانی که به ناچار و از روی ضرورت وارد نبرد شدند، دست یابد.
مقدمه
اهمیت مباحث حقوق انسانی بهویژه حقوق شهروندی در جامعه اسلامی و نظامی که عهدهدار تربیت افراد براساس رهنمودهای مکتبی و ارزشهای اخلاقی قرآن و اهل بیت - ع - است بر هیچ کس پوشیده نیست. مسلمان باید بهگونهای در چارچوب اصول و سنن فرهنگ دینی خودش زندگی کند که با شهامت و افتخار، بتواند امضای دین را پای همه رفتارش بگذارد و زندگیاش برچسب اسلام داشته باشد و الگوی اسلامی را بر زندگی خویش در خانه و جامعه، سایهافکن سازد. شهروندان یک جامعه باید خود را مقید به رعایت حقوق دیگران و آیین شهروندی بدانند و حقوق شهروندی خود را نسبت به یکدیگر رعایت کنند.
حقوق شهروندی را مجموع حقوق مدنی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی میدانند که افراد در اجتماعات معین باید از آن برخوردار باشند اما باید توجه داشت که حقوق شهروندی در انواع مختلف خود نیازمند حمایت قانونی است؛ بر این اساس، یکی از ابعاد حقوق شهروندی حقوق قضایی است. در سایه این حقوق، شهروندان میتوانند از تعدی، تجاوز و ظلم در امان باشند و زمینه اعاده حقوق از دست رفته خود و مجازات متجاوز را فراهم نمایند.
داشتن امنیت حقوقی و قضائی، پیش شرط و مقدمه تمام جلوههای حقوق شهروندی فرض میشود. اسلام برای هر فرد و شهروندی حق حیات، اشتغال، مالکیت آزادی و حفظ حریم خصوصی را محترم شناخته است، ما مدعی هستیم احکام اسلام در بستر عدالت و اخلاق تشریح شده، به این معنا که خداوند هیچ حکم و قانونی را بر خلاف عدالت اجتماعی تشریح نمیکند. شهروند مسلمان بر طبق آموزههای دینی، خود باعث ایجاد و بروز مشکلات و تضییع حقوق دیگران نمیشود، و به حقوق شهروندی پایبند است.
عصر رنسانس، عصر جداانگاری علم و دین و تفکیک قلمروهای آن دو است. یکی از مسائلی که در این عصر مورد توجه قرار گرفته مسأله حقوق انسان و علم حقوق و نسبت آن با دین و گزارههای دینی بود. عده ای از حقوقدانان میگفتند: قلمرو دین محدود به مسایل آن جهانی و آخرت انسانها بوده و نسبت به مسایل دنیوی و مشکلات و نابسامانیهای آن ساکت است. در مقابل، گروه دیگری از حقوقدانان، اسلام را دارای نظام حقوقی دانستند، نظامی که با آزادی انسان سازگار است و ارزش آن را دارد که خداوند به بیان آن بپردازد. این گروه معتقدند که دین، کتابهای آسمانی و پیامبران، نخستین نظامها و سیستمهای حقوقی را در جامعه بشری وضع کردهاند و قرآن به عنوان یقینیترین منبع شناخت اسلام در آیات مختلف بر این امر تصریح کرده است. آداب برخورد با دشمنان و اسیران و رعایت حقوق مجاهدین در جنگ در بسیاری از آیات قرآن به چه صورت اشاره شده است؟
و قرآن کریم برای رعایت این موارد چه سفارشهایی کرده است؟ مقالاتی با عناوین و موضوعات زمینههای حقوق شهروندی در قرآن، حقوق شهروندی از دیدگاه قرآن کریم و احادیث و روایات، حقوق شهروندی از نگاه قرآن، حقوق شهروندی پیشرفته از منظر قرآن، کار شده است و در آنها به حقوق شهروندی اسلامی و وجود آن در قرآن اشارههایی شده است. اما در هیچ یک از آنها مانند پژوهش حاضر به حقوق شهروندی حاکم بر جنگ در قرآن کریم پرداخته نشده است. این مقاله بر آن است تا ضمن ارائه مفهوم حق و حقوق شهروندی و معنای جنگ، حقوق شهروندی حاکم بر جنگ را در لابهلای آیات قرآن بکاود و به برخی از آنها جهت اثبات اهمیت حقوق شهروندی از جمله حقوق شهروندی جنگ اشاره نماید.
.1 مفهوم حق و حقوق شهروندی
حق، واژهای عربی است و معادل آن در زبان فارسی هستی پایدار و ثبوت است، یعنی هر چه از ثبات و پایداری برخوردار باشد. - دهخدا، 1349، . - 8028 کلمه حق و مشتقات آن در قرآن کاربرد فراوان دارد - الحق - 194 بار، - حق - 33مرتبه، - حقاً - 17مرتبه و - حقّه - سه بار در قرآن به کار رفته است. این واژه که به صورت مصدر، اسم مصدر و صفت در آیات قرآن به کار رفته است، در معانی بسیاری به کار رفته است که برخی از آنها عبارتند از: قرآن - زخرف - 29/، اسلام - اسراء 81 / - ، عدل - اعراف - 81 /، توحید - زخرف - 86 /، صدق - یونس - 4 /، قرض - بقره - 282 /، دلیل - حج - 4 / و ... .
در اصطلاح حقوقی، حق، امتیازی است که قواعد حقوقی برای تنظیم روابط اشخاص به سود پارهای از آنان در برابر دیگران ایجاد میکند - کاتوزیان، 1375، ص . - 24 نویسنده کتاب - حقوق اساسی - به صورت تفصیلی و روشنتر حق را تعریف میکند: »افرادی که در درون جامعه زندگی میکنند برای تأمین نیازمندیهای خود حرکت میکنند و عمل مینمایند، در نتیجه با یکدیگر ارتباط برقرار مینمایند، حرکت و عمل و رابطه آنها نیاز به مرزبندی و تحدید حدود دارد. نتیجه نبودن حد و مرز، تعدی و تجاوز افراد به جان و به دسترنج یکدیگر است.
جوامع بشری در طول هزاران سال به تجربه دریافتهاند که برای جلوگیری از هرج و مرج و تعدی برای حرکت و عمل فرد در داخل جامعه، حدودی تعیین کنند که در چهارچوب آن حدود، فرد فاعل مختار باشد و اگر از آن حدود تجاوز کرد قوه نماینده جامعه او را گوشمالی دهد. این حدود همان است که به آن حقوق میگویند و مفرد آن - حق - است.« - عالیخانی، 1375، ص - 11 - 10 شهروند معادل «Citizen» است. ریشه آن واژه لاتینی «Civitias» میباشد.
در فارسی، شهروند به تبعه، همشهری، هم-وطن، شارمند، شهرتاش و ... ترجمه شده است. - رضاییپور، 1389، ص - 10 شهروند در فرهنگ لغت دهخدا این گونه تعریف شده است؛ » اهل یک شهر یا یک کشور« و همچنین آمده است که پسوند »وند« در واژه شهروند در واقع »بند« بوده است یعنی شخصی که به شهری بند و متصل است. ولی به مرور زمان تبدیل به »وند« شده است. و »ی« موجود در شهروندی یای نسبت بودهاست؛ یعنی هر چیز مربوط به شهروند حقوق شهروندی حقوق ناشی از قانون اساسی هرکشوری است که بر اثر رابطه شهروندی یا اقامت افراد در کشور خاصی به آنها اعطا شده است و مورد حمایت قانون اساسی قرار گرفته است.
- آفنداک، 51، ص. - 1385 در این تعریف، حقوق شهروندی شامل افراد مقیم که اقامه دریافت نمودهاند نیز می شود. در تعریف حقوق شهروندی مؤلفه دیگری یعنی مسئولیت و تکالیف شهروند وجود دارد که جزو تعریف حقوق شهروندی است. تکلیف در لغت از ریشه کلف به معنای امر کردن به چیزی است که انجام آن دشوار باشد - طریحی، 1085، ص - 115 و در فقه عبارت است از خطاب شارع به انجام دادن یا ترک کاری یا تخییر بین آن دو و در اصطلاح شامل وجوب، حرمت، استحباب، کراهت و اباحه میشود. - هاشمی شاهرودی، 1426، ص . - 610 حقوق شهروندی در نزد شهروندان واقعی، ثابت و محفوظ است و یکی از ویژگیهایی است که شهروندی با دارا بودن آن شکل میگیرد.
