بخشی از مقاله
چکیده
شناخت اصول محیط زیست و پرهیز از تخریب و سعی برای سالم سازی آن از بارزترین حقوق انسانی مورد تأکید در قرآن می باشد. قرآن کریم مهمترین منبع شناخت موضع دین اسلام در زمینه ی محیط زیست طبیعی و انسانی بوده و کاملترین کتاب الهی، متضمن واژگان کلیدی است که در شناسایی محیط زیست و عناصر شکل دهنده ی آن و ارشادات اخلاقی و الزامات حقوقی مربوط به آن مؤثر است؛ واژه های خلقت، رحمت، آیه، خلافت، مالکیت از جمله کلماتی هستند که موضع قرآن کریم در این زمینه را نشان می دهند. قرآن کریم سند نهایی وحی مشتمل بر گزاره هایی توصیفی از طبیعت و دستوری نسبت به رابطه انسان با طبیعت است که از مجموع آنها می توان به قواعد اخلاقی و حقوقی مورد نظر قرآن در زمینه ی محیط زیست طبیعی و انسانی دست یافت. بنابراین آنچه در این نوشتار ارائه می گردد نگاه توصیفی قرآن به طبیعت و محیط زیست طبیعی و الگوی تعامل مطلوب با آن است. در این مقاله، مبانی حق بهرهمندی از محیط زیست سالم، از دیدگاه قرآن کریم با روش توصیفی و تحلیلی و روش کتابخانه ایی مورد بررسی قرار میگیرد و در نتیجه حقوق محیط زیست در قرآن تبیین می شود.
واژگان کلیدی: قرآن، محیط زیست، حقوق، اسلام.
-1مقدمه
محیط زیست نیز همانند سایر موضوعات از حقوقی بهره مند است که این حقوق در قرآن تیز آمده است، در این مقاله سعی می شود حقوق محیط زیست در قرآن شناسایی شود. محیط زیست طبیعی که حیات بیولوژیکی گیاهان وجانوران در آن شکل گرفته استمرار می یابد از چنان اهمیتی برخوردار است که به عنوان مهمترین موضوع زیستی انسان و دیگر موجودات زنده مورد توجه قرار گرفته است. از طرف دیگر تمدن صنعتی ناشی از تأسیسات و بناها و مکان ها و محل زندگی انسان ها و تمدن مدنی مربوط به مناسبات اجتماعی انسان ها و تأثیر متقابل محیط زیست طبیعی با محیط زیست انسانی، هر دین پژوه را به مطالعه عمیق متون دینی، جهت دریافت موضع دین در این زمینه فرا می خواند. قرآن کریم مهمترین منبع شناخت موضع دین اسلام در زمینه ی محیط زیست طبیعی و انسانی است.
قرآن پژوهی که مسأله ی محیط زیست طبیعی و انسانی را به آموزه های قرآن کریم عرضه می دارد به دنبال دستیابی به دیدگاه آن کتاب الهی در زمینه ی توصیف محیط زیست و باید و نبایدها در مناسبات انسان ها با آن است. برای دریافت صحیح مسأله ی مورد پژوهش بایستی در مبحث نخست مبادی تصوری و تصدیقی که در فهم مسأله مؤثر است به اختصار بیان نمود. مفهوم محیط زیست یا از علوم طبیعی نشأت می گیرد و یا از علوم معماری و شهرسازی؛ محیط زیست به مفهوم نخست آن مجموعه ای از پدیده های طبیعی و تعادل بین عناصر مؤثر در طبیعت است که حیات بیولوژیکی گیاهان و جانوران را تضمین می نماید و محیط زیست به مفهوم دوم رابطه تعاملی است که بین تأسیسات و محیطی که درآن ایجاد می شود وجود دارد. بنابراین محیط زیست برای خاک، آب و هوا - منابع طبیعی - و انواع حیوانات و گیاهان و تعادل بیولوژیک بین آنها - طبیعت - شهر و مناظر آن، به کار می رود.
-2مفهوم محیط زیست
مفهوم محیط زیست یا از علوم طبیعی نشأت می گیرد و یا از علوم معماری و شهرسازی؛ محیط زیست به مفهوم نخست آن مجموعه ای از پدیده های طبیعی و تعادل بین عناصر مؤثر در طبیعت است که حیات بیولوژیکی گیاهان و جانوران را تضمین می نماید و محیط زیست به مفهوم دوم رابطه تعاملی است که بین تأسیسات و محیطی که درآن ایجاد می شود وجود دارد. بنابراین محیط زیست برای خاک، آب و هوا - منابع طبیعی - و انواع حیوانات و گیاهان و تعادل بیولوژیک بین آنها - طبیعت - شهر و مناظر آن، به کار می رود.
-3بعد معنوی محیط زیست
محیط زیست به معنای اعم آن از چنان گستره ای برخوردار است که علاوه بر عناصر طبیعت و تعادل آن، مسأله کیفیت زندگی انسان را شامل می شود. انسان، با استفاده و قدرت مسخرسازی طبیعت و با قدرت آفرینندگی خویش قادر است با تلفیق عناصر طبیعت با عناصر کیفیت زندگی خویش در محل زندگی، کار و تفریح، محیط زیستی را برای خویش سامان بخشد که ضمن بهره مندی از طبیعت، ابعاد فرهنگی، تاریخی و معنوی را پدید آورد که شکل دهنده یبُعد انسانی محیط زیست بوده و شایسته است از آن بهبُعد معنوی محیط زیست یاد شود.
-4حقوق محیط زیست
حقوق محیط زیست، شاخه ای از علم حقوق است که به مطالعه ی قواعد حقوقی موجود در زمینه ی محیط زیست طبیعی و انسانی می پردازد، که یکی از اهداف آن حفظ تعادل اکولوژیک طبیعت در رابطه با فعالیت های انسان است. بنابراین حقوق محیط زیست فعالیت های انسان ها را بر روی عناصر و محیط های طبیعی تعریف کرده و سازمان دهی کرده و کیفیت زندگی بهتر را تضمین می نماید.
-5قرآن کریم
قرآن کریم سند نهایی وحی مشتمل بر گزاره هایی توصیفی از طبیعت و دستوری نسبت به رابطه انسان با طبیعت است که از مجموع آنها می توان به قواعد اخلاقی و حقوقی مورد نظر قرآن در زمینه ی محیط زیست طبیعی و انسانی دست یافت. بنابراین آنچه در این نوشتار ارائه می گردد نگاه توصیفی قرآن به طبیعت و محیط زیست طبیعی و الگوی تعامل مطلوب با آن است.
-مفاهیم اساسی قرآنی و آموزه های اخلاقی و حقوقی آن در زمینه ی محیط زیست. قرآن کریم مهمترین و کاملترین کتاب الهی، متضمن واژگان کلیدی است که در شناسایی محیط زیست و عناصر شکل دهنده ی آن و ارشادات اخلاقی و الزامات حقوقی مربوط به آن مؤثر است؛ واژه های خلقت، رحمت، آیه، خلافت، مالکیت از جمله کلماتی هستند که موضع قرآن کریم در این زمینه را نشان می دهند.
-1-5خلقت
مبدأ پیدایش آفرینش، خداوند متعال است. قرآن کریم حمد و ستایش را مخصوص خداوندی دانسته است که خالق آسمان ها و الحَمدُلِلَهِزمینالﱠذِیاست.»خَلَقَ السﱠمَوَاتِ وَ الأرضَ«…؛ - انعام، - 1 بنابراین پدیده ها و آفریده ها از حسن و زیبایی آفرینشی برخوردارند. زیبایی و حسن آفرینشی موجودات ناشی از آن است که آنها در بستر عدالت آفریده شده اند چنانکه رسول اکرم - ص - فرمود: »بالعدل قامت السموات و الأرض«؛ - بان ابی جمهور، 1405، ج4، ص103، ح - 150و اصولاً عدل ترازوی خداوند در امر وَ السّماءَآفرینشرَفَعَهَااست.» وَ وَضَعَ المِیزَانَ« - الرحمن، - 7 و خلقت بر اساس حق که ملازم عدل است شکل گرفته است: مَا» َا السﱠمَواتِ وَالأرضَ وَ مَا بَینَهُمَا إِلّا بِالحَقِّ«…؛ - احقاف، - 3 لذا خداوند بر اساس حق و عدالت هر موجودی که شایستگی آنرا داشت، از لطف خود بهره مند ساخت و آنرا در مسیررَبﱡنَاتکاملالﱠذِیخودهدایتأَعطَیفرمودکُلﱠ.» شَیءِ خَلقَهُ ثُمﱠ هَدَی «؛ - طه، - 50
-2-5رحمت
از مهمترین ویژگی این رحمت تقدم آن بر غضب الهی است، »یا من سبقت رحمته غضبه.« لذا رحمت سابقه الهی یک جریان فراگیر و ثابت است و بنابراین می توان گفت در نظام آفرینش و طبیعت، رحمت است که اصالت دارد. - مطهری،1353،ص. - 246 کتاب آفرینش طبیعت و محیط زیست، مرجع صلاحیت دار برای شناسایی حقوق واقعی موجوداتی است که در محیط زیست زندگی می کنند یا در آینده خواهند زیست. حق برخورداری از سلامت و پاکیزگی، از حقوق اولیه محیط زیست طبیعی و انسانی به شمار می آید. لذا هر گونه فعالیت صنعتی و اقتصادی تنها در صورت عدم مغایرت با اصل سلامت و پاکیزگی محیط زیست قابل پذیرش است. در متون دینی، خداوند پاکیزه و دوستدار پاکیزگی معرفی شده است - نهج الفصاحه، شماره - 703 و بهشت را تنها برای پاکیزه ها مهیا نموده - نهج الفصاحه، شماره - 612 و بر تحصیل حداکثر پاکیزگی تأکید ورزیده و اساس اسلام را پاکیزگی دانسته است - نهج الفصاحه، شماره . - 1182
-3-5تسخیر
بر اساس آموزه های قرآن کریم طبیعت در تسخیر انسان است. راغب اصفهانی در مفردات، تسخیر را به معنای حرکت دادن و راندن قهری به سوی هدف معین دانسته است. - راغب اصفهانی، 1376، ص - 232 طبرسی نیز در مجمع البیان آنرا به رام کردن معنی کرده است. در قرآن کریم آیات فراوانی از تسخیر موجودات طبیعی برای انسان حکایت دارد، یعنی موجودات طبیعی برای هدف بهره وری انسان رام شده اند؛ چنانکه می فرماید: »خداوند نهرها را مسخر شما ساخت« یعنی هدف از تسخیر، بهره وری انسان از آسمان ها و زمین است. - علامه طباطبایی، 1405، ج16،ص. - 229
-4-5مالکیت
مالکیت حقیقی همهی موجودات آفرینش از جمله انسان و طبیعت از آن خداوند متعال است. لِلَهِو»الأرضِمُلکُوَالسﱠماواتاللَهُوَعَلَی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ« - آل عمران ، - 189 و »لﱠهُ…مَافِیالسﱠماواتوَالأَرضِکُلﱞلﱠهُقانِتُونَ.« - بقره، - 116 مالکیت حقیقی خداوند قابل واگذاری به انسان نیست. …»وَلَمیَکُنلﱠهُشَریکٌفِیالمُلکِ«… - اسراء، - 111 لذا انسان نمی تواند نسبت به پدیده های طبیعی احساس مالکیتی حقیقتی نماید و هر گونه تصرف از جمله تصرف، زیانبار را در آن داشته باشد. آنچه که در اختیار انسان با مالکیت اعتباری قرار گرفته است در حقیقت امانت الهی است و انسان امانتدار، مملوک خداوند اللﱠهِ وَ رَسُولِهِ وَاستأنفِقُوا.» مِمﱠا جَعَلَکُم مﱡستَخلَفِینَ فِیِه«… - حدید، - 7
