بخشی از مقاله
*** این فایل شامل تعدادی فرمول می باشد و در سایت قابل نمایش نیست ***
حل مسئله تعیین برنده مناقصه به کمک روش AHP
چکیده
هدف از ارائه این مقاله ارائه یک سیستم مناسب جهت بررسی پیشنهادات دریافتی پس از برگزاری یک مناقصه می باشد. در این راستا پس از ارائه مفاهیم اولیه مربوط به برگزاری یک مناقصه و همچنین بررسی ادبیات موضوع، مختصری از مفاهیم روشهای تصمیم گیری چند معیاره٢ و به ویژه روش تحلیل فرایند سلسله مراتبی٣ بیان خواهد شد. سپس نحوه ارزیابی پیشنهادات و در نتیجه تعیین برنده مناقصه به کمک روشهای وزن دهی خطی ساده٤, روش تاﭖ سیس٥ روش AHP، توضیح داده خواهد شد. در نهایت یک مطالعه موردی در ارتباط با این موضوع ارائه خواهد شد.
مقدمـه
پیشرفت علم و تکنولوﮊی و افزایش رقابت بین عرضه کنندگان آن، سیستمهای سنتی در انتخاب پیمانکاران را نیز تحت الشعاع قرار داده است. روش رایج و البته مناسب انتخاب پیمانکاران از طریق برگزاری یک مناقصه می باشد. در انتخاب مطلوبترین پیمانکار معیارهای متفاوت بسیاری نقش دارند. در نظر گرفتن تمامی معیارها و بکارگیری روش مناسب جهت انتخاب بهترین پیمانکار بر اساس معیارهای مورد نظر از اهمیت بسزایی برخوردار است. در این راستا روشهای مختلفی بکار برده می شود از آنجمله استفاده از برنامه ریزی خطی و روشهای تصمیم گیری چند هدفه٦ و یا تکنیکهای تصمیم گیری چند معیاره می توان نام برد. در این مقاله سعی بر آن است که حل مسئله تعیین برنده مناقصه با استفاده از سه روش Topsis ,SAW و به ویژه ,AHP بیان گردد.
ادبیات موضوع
از جمله کارهای صورت گرفته در خصوص انتخاب برنده یک مناقصه توسط مدلهای MCDM می توان به پروﮊه ای جهت ایجاد چارچوبی برای انتخاب پیشنهاد مناسب در زمینه ساخت و بهره برداری از بزرگراهها می باشد که در آن از روش AHP استفاده شده است. در نهایت جهت اعتبار دهی به روش ارائه شده از پروﮊه خصوصی سازی بخش حمل و نقل کالیفرنیا بعنوان یک مطالعه موردی استفاده گردیده است. ]۱[
همچنین مقاله ای در خصوص انتخاب بهترین پیشنهاد در زمینه حمل و نقل، در کنفرانس بین المللی تکنیکها و سیستمهای کامپیوتری در سال ۶۰۰۲ ارائه شده است. در این مقاله یک روش چند معیاره ارائه شده که در نهایت به کمک ابزار شبیه سازی شده مورد بررسی قرار گرفته است. ]۲[
در پایان نامه ای با عنوان روش انتخاب پیمانکار فرعی با استفاده از AHP، در ابتدا معیارهای موثر در خصوص انتخاب پیمانکاران فرعی نظیر هزینه، سابقه، وضعیت مالی، تجارب فنی، توانایی مدیریتی، تراکم کاری و تجارب مرتبط را مورد بررسی قرار داده و در نهایت بکارگیری روش AHP را در این خصوص پیشنهاد کرده است. ]۳[
همچنین نرم افزاری مخصوص ارزیابی پیشنهادات بر اساس تکنیکهای تصمیم گیری چند معیاره توسط آقای بانا ایکستا ارائه گردیده است. ]۴[
در ارتباط با انتخاب پیمانکار از طریق برگزاری مناقصه، آقای سینگ یک روش سیستماتیک فازی١ ارائه کرده است.
]۵[
مسئله تعیین برنده٢ در یک مزایده، یک مسئله خاصی از مسئله کوله پشتی٣ می باشد. که در آن به دنبال انتخاب بهترین خریداران برای اقلام فروشی مدنظر در جهت رسیدن به حداکثر درآمد، می باشد.
در خصوص مسئله تعیین برنده به کمک برنامه ریزی عدد صحیح کارهای زیادی تا به حال صورت گرفته است. از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد. آقایان کامشواران و ناراهاری مسئله ارزیابی پروپزالهای ارائه شده در مناقصات مربوط به تهیه اینترنتی مواد اولیه مورد نیاز را بصورت یک مسئله کوله پشتی ارائه کرده اند و در ادامه به کمک روش آزاد سازی لاگرانژ٤ بر پایه تکنیکهای ابتکاری٥ موفق به رسیدن به یک جواب نزدیک به بهینه شده اند. لازم به ذکر است مدل ارائه شده در انتخاب برنده مناقصه، تنها به دنبال حداقل کردن میزان هزینه در حالتی است که محدودیتهای عرضه و تقاضا و نیز محدودیتهای تجاری مربوط به برگزاری مناقصات برآورد شود. ]۶[ از جمله کارهای دیگر آقای کامشواران در این زمینه ارائه یک چارچوب کلی برای سیستم تدارکات الکترونیکی می باشد. در مقاله مربوطه مساله ارزیابی پیشنهادات بصورت یک مسئله برنامه ریزی عدد صحیح چند معیاره فرمولبندی شده است و از روش برنامه ریزی آرمانی٦ جهت حل آن استفاده شده است. در نهایت یک مطالعه موردی و یک روش ابتکاری برای حل مسئله ارائه شده است. ]۷[ از دیگر مواردی که مسئله انتخاب برنده مناقصه و یا مزایده را به کمک برنامه ریزی عدد صحیح مورد بررسی قرار داده اند می توان به روشهای اندرسون ]۸[، کلینز ]۹[ و ساندولم ]۰۱[
اشاره کرد. همچنین یک الگوریتم ﮊنتیک برای حل مسئله WDP توسط فیفر ]۱۱[ ارائه شده است. در این پایان نامه که در سال ۶۰۰۲ ارائه شده است روشهای بکار گرفته شده در زمینه حل مسئله WDP بطور کامل مورد بررسی قرار گرفته است.
برگزاری یک مناقصه
بر اساس قانون برگزاری مناقصات٧ فرآیند برگزاری مناقصات شامل مراحل زیر است:
9 تعیین نوع مناقصه در معاملات بزرگ (یک مرحله ای یا دو مرحله ای، عمومی یا محدود).
9 تهیه اسناد مناقصه . ارزیابی کیفی مناقصه گران درصورت لزوم.
9 فراخوان مناقصه.
9 ارزیابی پیشنهادها.
9 تعیین برنده مناقصه و انعقاد قرارداد.
لازم به ذکر است که مناقصه یک مرحله ای، مناقصه ای است که در آن نیازی به ارزیابی فنی بازرگانی پیشنهادها نباشد و پیشنهاد مناقصه گران در یک جلسه گشوده و در همان جلسه برنده مناقصه تعیین می شود. مناقصه دو مرحله ای، مناقصه ای است که بررسی فنی بازرگانی پیشنهادها لازم باشد. در این مناقصه ، کمیته فنی بازرگانی تشکیل می شود و نتایج ارزیابی فنی بازرگانی پیشنهادها را به کمیسیون مناقصه، جهت تعیین برنده مناقصه گزارش می کند.
مناقصات از نظر روش دعوت مناقصه گران به دو نوع عمومی، از طریــق آگهی عمومی، و محدود، از طریق ارسال دعوت نامه برای مناقصه گران صلاحیتدار، طبقه بندی می شود. ]۴۱[
همچنین انواع پیشنهادات به ۴ دسته زیر تقسیم می شود: ]۲۱[
- پیشنهاداتی که در داخل سازمان توسط پرسنل و یا بخشهای مختلف به جهت متقاعد کردن مدیریت سطح بالای سازمان جهت حمایت از یک ایده یا پروﮊه تهیه می شود.١
- پیشنهاداتی که بر اساس دعوت سایر شرکتها جهت دریافت پیشنهاد٢ یا قیمت٣ تهیه می شود.٤
- پیشنهاداتی که به جهت شناساندن امکانات و تواناییهای یک شرکت جهت جلب مشتریان بیشتر تهیه می شود. تهیه این نوع پیشنهادات از آنجاییکه ضمانتی برای رضایت مشتری به همراه ندارد، بسیار خطر پذیر می باشد.٥
- در بعضی از مناقصات مربوط به پروﮊه های پیمان کاری دولتی، هدف تنها ارائه یک پیشنهاد رقابتی نیست. بلکه پیشنهاد ارائه شده می بایست نه تنها تمامی مقررات مربوطه را ارضا کند بلکه می بایست تمامی اطلاعات جزئی را در مورد محصول و یا خدمات قابل عرضه ارائه دهد. در این حالت برنده مناقصه می بایست تمامی مشخصات و پارامترهای پیمان کار قبلی را رعایت کند.٦
در این مقاله، پیشنهادات از نوع دسته دوم و منحصراﹰ برگزاری درخواست برای پیشنهاد (RFP) مدنظر می باشد.
درخواست برای پیشنهاد
RFP ابزار استانداردی است که توسط دولت و یا شرکتهای تجاری، که خریدار٧ نامیده می شوند، به جهت خرید تجهیزات و خدمات از طریق درخواست برای پیشنهادات رقابتی مناسب از عرضه کنندگان٨ مورد نظر، صورت می پذیرد. از طریق این فرایند رقابتی، عرضه کنندگان با ارائه یک سری پیشنهادات بالقوه به همراه قیمت جهت برنده شدن در مناقصه با یکدیگر به رقابت می پردازند. در این راستا خریدار، پیشنهادات دریافتی از عرضه کنندگان را ارزیابی می کند و پیشنهادی را که به بودجه و خواسته های او نزدیکتر است، بعنوان برنده انتخاب می کند.
از آنجاییکه عموماﹰ درخواستهای مطرح شده در RFP شفاف نیستند، RFP وسیله ای خواهد بود که به خریدار و عرضه کننده امکان برقراری مکاتبات و گفتگو را جهت شفاف شدن هر چه بیشتر موضوع مورد درخواست، می دهد.
نحوه ارزیابی پیشنهادات یکی از مسائلی است که می بایست بصورت کاملاﹰ علمی صورت گیرد. در غیر این صورت در نهایت با انجام فرایند RFP و صرف هزینه و وقت بسیار زیاد، تصمیم گیری نهایی با نظرات شخصی و غیر علمی مدیریت شرکت صورت می پذیرد، که لطمات جبران ناپذیر زیادی را به همراه خواهد داشت. معیارهای اصلی در خصوص ارزیابی کیفی پیشنهادات بصورت زیر می باشد. ]۴۱[
کیفیت خدمات و محصولات پیشنهادی. میزان تجربه و دانش در زمینه موردنظر.
میزان حسن سابقه . گواهینامه های صلاحیت.
توان مالی متقاضی برای انجام کار. قیمت پیشنهاد برای خدمات و محصولات مورد نظر.
بکارگیری روشهای تصمیم گیری چند معیاره در مسئله تعیین برنده مناقصه
تکنیکهای تصمیم گیری چند معیاره به دو دسته تقسیم می شود:
١- تکنیکهای غیر جبرانی که در آن معیارها بصورت مستقل از یکدیگر در بررسی گزینه ها نقش دارد.
٢- تکنیکهای جبرانی که در آن معیارها با ترکیب شدن با یکدیگر در نهایت یک تابع مطلوبیت منتج می شوند.
روش وزن دهی خطی ساده یکی از ساده ترین و پرکاربردترین روشهای جبرانی در مسئله انتخاب بهترین پیمانکار می باشد. در این روش مقادیر تخصیص یافته به هر گزینه١ (شرکتهای شرکت کننده در مناقصه) در هر معیار٢
(قیمت, اعتبار و کیفیت و غیره) در ماتریس تصمیم گیری نشان داده می شود. همچنین به هر معیار یک وزن مشخص تخصیص داده می شود. ماتریس تصمیم گیری در شکل ١ نشان داده شده است.
شکل (١) ماتریس تصمیم گیری
Xi ها بیانگر معیارها و An ها بیانگر گرینه هستند. gij نیز بیانگر ارزش گزینه i در معیار j می باشد. همچنین هر معیار دارای وزنی می باشد که با wj نشان داده می شود. در نهایت مقادیر gij جهت بدون بعد٣ شدن, نرمالایز٤ می شوند. مقادیر حاصله بیانگر مطلوبیت هر گزینه به ازای هر معیار می باشد. مقدار مطلوبیت نهایی هر گزینه با جمع وزنی مقادیر نرمالایز شده هر گزینه (شرکت) به ازای هر معیار حاصل می شود. در نهایت شرکتی که دارای بیشترین مقدار مطلوبیت می باشد بعنوان برنده مناقصه انتخاب می شود.
لازم به ذکر است, در صورتیکه مقادیر gij امتیازاتی باشد که در یک مقیاس مشخص به گزینه ها تخصیص داده شود.
نیازی به نرمالایز کردن اعداد نمی باشد.
از دیگر روشهای جبرانی که می توان در زمینه انتخاب برنده مناقصه از ان بهره جست, روش تاﭖ سیس می باشد. در این روش علاوه بر شرکتهای شرکت کننده در مناقصه, دو شرکت مجازی, یکی با نام ایده آل + و دیگری با نام ایده آل - تعریف می کنیم. مجموعه مقادیر مربوط به شرکت ایده آل + در خصوص معیارهای با استفاده از رابطه ١ حاصل می شود.
که در آن Vij بیانگر حاصلضرب gij نرمالایز شده در وزن معیار jام است. همچنین مجموعه J بیانگر مجموعه معیارهای از جنس سود, معیارهایی که مقادیر بالاتر gij آن مطلوبتر است, و مجموعه , J ′ مجموعه معیارهای از جنس هزینه می باشد. شرکت ایده آل منفی نیز با رابطه مشابه رابطه ١ و با جابجا کردن max و min در این رابطه حاصل می شود.
با محاسبه فاصله اقلیدسی بین مقادیر Vij هر شرکت (گزینه) با مقادیر مربوط به شرکتهای مجازی تولید شده, برای هر شرکت, دو مقدار diو di− به ترتیب بیانگر فاصله اقلیدسی شرکت iام با شرکت مجازی ایده آل + و ایده آل حاصل می شود.
در نهایت با استفاده از شاخص ,C رابطه ٢, هر شرکتی که مقدار شاخص بالاتری را بدست آورد, بعنوان برنده اول مناقصه انتخاب می شود.
بکارگیری روش AHP در مساله تعیین برنده مناقصه
از دیگر روشهای غیرجبرانی, روش فرآیند تحلیل سلسه مراتبی می باشد. این روش را می توان محبوبترین روش در بین روشهای تصمیم گیری چند معیاره نامید که اولین بار توسط توماس ال ساعتی عراقی الاصل در دهه ١٩٧٠ ابداع گردید. این روش در هنگامی که عمل تصمیم گیری با چند گزینه رقیب و معیار تصمیم گیری روبروست قابل استفاده است. معیارهای مطرح شده می توانند کمی و کیفی باشند. اساس این روش تصمیم گیری بر مقایسات زوجی نهفته است. تصمیم گیری با فراهم آوردن درخت سلسله مراتب تصمیم آغاز میشود. درخت سلسله مراتب تصمیم عوامل مورد مقایسه و گزینه های رقیب مورد ارزیابی در تصمیم را نشان می دهد. سپس یک سری مقایسات زوجی انجام می گیرد. این مقایسات وزن هر یک از فاکتورها را در راستای گزینه های رقیب مشخص می سازد. در نهایت منطق AHP به گونه ای ماتریس های حاصل از مقایسات زوجی را با همدیگر تلفیق می سازد که تصمیم بهینه حاصل آید.
در استفاده از روش AHP به عنوان ابزار تصمیم گیری, در ابتدا کمیته برگزار کننده RFP باید یک درخت سلسله مراتب مناسب که بیان کننده مساله تحت مطالعه است فراهم کند. سلسله مراتب تصمیم, درختی است که با توجه به مساله تحت بررسی دارای سطوح متعدد است. اختصاصاﹶ سطح اول هر درخت بیان کننده هدف تصمیم گیری یا همان انتخاب شرکت برنده مناقصه است. سطح آخر هر درخت بیان کننده گزینه هایی (شرکتهایی) است که با همدیگر مقایسه می شوند و برای انتخاب، در رقابت با همدیگر هستند دیگر سطوح (میانی) نشان دهنده معیارهایی است که ملاک مقایسه گزینه ها هستند. مرحله اساسی این روش, تعیین معیارهایی است که بر اساس آنها گزینه های رقیب با همدیگر مقایسه می شوند.
در این روش پس از انتخاب هدف که همان انتخاب بهترین شرکت است, (شکل ٢) معیارهای اصلی که در ارتباط با این هدف تاثیر گذار هستند, مشخص می شود. هر یک از این معیارها می تواند به زیر معیارهایی تقسیم شود.
در مسئله تعيين برنده مناقصه معيارهاي اصلي را مي توان به سه معيار کيفيت خدمات و محصولات پيشنهادي , قيمت پيشنهادي و سطع اعتبار و توانايي شرکت کنندگان در مناقصه تقسيم نمود. همچنين در ارتباط با هر يک از معيارها با توجه به نوع مناقصه و خدمات درخواست شده و همچنين مستندات مناقصه زير معيارهاي خاصي قابل تعريف مي باشد. مثلاَ در ارتباط با معيار قيمت , زير معيارهايي چون طريقه پرداخت و ميزان پرداخت قابل تعريف هستند. در نهايت در آخرين سطح , شرکتها (گزينه ها) قرار خواهند داشت پس از ساخت درخت سلسله مراتب , مرحله بعد انجام مقايسات زوجي و ساخت ماتريسهاي زوجي براي تمامي سطوح و براي هر دسته از معيارها, زيرمعيارها و در نهايت گزينه ها, از طريق انجام مقايسه دو به دوي آنها نسبت به يکديگر مي باشد. بعنوان مثال در شکل ٢ براي سطح ٢ که شامل معيارهاي اصلي مي شود يک ماتريس مقايسه زوجي بين ٣ معيار نسبت به يکديگر در راستاي هدف تعريف مي شود. همچنين در سطوح ٣ و ٤ به ترتيب ٣ و ٨ ماتريس زوجي تعريف مي شود. شکل کلي ماتريس مقايسه زوجي در شکل ١-٣ و ماتريس زوجي مربوط به معيارهاي سطح ٢ از شکل ٢ در شکل ٢-٣ نشان داده شده است .
جهت ساخت ماتريس زوجي (شکل ٢-٣), براي تک تک عناصر داخل ماتريس از تصميم گيرنده ١ (کميته برگزار کننده RFP) ميزان ارجحيت هر يک از معيارها نسبت به يکديگر پرسش مي شود. مثلاَ طبق مثال شکل ٢-٣, بر اساس نظر کميته برگزار کننده RFP, معيار کيفيت محصول ٢ برابر مهم تر از معيار قيمت محصول در راستاي هدف که همانا انتخاب برنده مناقصه است مي باشد. بديهي است که عناصر ماتريس نسبت به قطر اصلي متقارن هستند و همچنين عناصر قطر اصلي ماتريس همگي برابر ١ است .
مرحله سوم از روش AHP بررسي ميزان ناسازگاري ٢ يک ماتريس مقايسه زوجي است . ماتريسي سازگار است که بين تمامي عناصر آن , رابطه ٣ برقرار باشد.
