بخشی از مقاله
چکیده
حماسه در شعر کهن، شعر بلند روایی است که بر محور موضوعیجدّی و رزمی به سبکی فاخر سروده شده است؛ اما شعر حماسی، مفهومی است که به زمان و مکان خاصی محدود نمیشود، حماسه در شعر نو بر بستر جریانهای سیاسی، اجتماعی و تاریخی قرار میگیرد و میتوان گفت هر اثری که با زبان حماسی به مسائل اجتماعی انسان معاصر و شرح مقاومت و دلاوری او در رویارویی با این مسائل بپردازد، اثری حماسی است. سیاوش کسرایی ازجمله شاخصترین نمایندگان شعر نو و آرمانگرا، سیاسی و انقلابی طی دهههای سی، چهل و پنجاه بود. خصلت برجسته او آرمانگرایی و جامعهسرایی بود. تعهد ایدئولوژیک وتقیّد حزبی، همواره سرشت و سرنوشت شعر کسرایی را رقم زده است. این پژوهش بر آن است تا به این پرسشها پاسخ دهد که حماسه در شعر معاصر چه مفهومی دارد و چگونه شکل گرفته است؟ چه تفاوتی با شعر حماسی در گذشته دارد؟ و افزون بر این، شاعر مورد بحث این پژوهش- سیاوش کسرایی- از چه زمانی و چه سنی به سمت و سوی عناصر حماسی و اسطورههای ملی گرایش یافته و ساخت و پرداخت حماسه در اشعار او تا چه میزان مطابق با مقتضیات و نیازهای جامعه و تحولات آن بوده است؟
کلیدواژهها: حماسه، شعر معاصر، کسرایی، شعر چریکی، مسائل اجتماعی
.1 درآمد و بیان مسأله
حماسه را داستان ها و شعرهای وصفی مبتنی بر توصیف اعمال پهلوانیها، مردانگیها و افتخارات وبزرگیهای فردی یا گروهی دانستهاند که بر ارزشهای قومی و جمعی تأکید دارد و مظاهر مختلف زندگی یک ملت را در اعصار مختلف در برمیگیرد. تاریخ ادب حماسی گواه آن است که این گونه سرودهها و روایتهای حماسی، در قرون متمادی تکیهگاه هویت ملل مختلف جهان بوده و آداب و ترتیب زیستن و سرانجام، چگونه مردن یک جامعه را در خلال جملات خود بازگو میکند.شعر حماسی، مفهومی است که به زمان و مکان خاصی محدود نمیشود و اگرچه حماسه را به قول لامارتین، شاعر فرانسوی » - 1869-1790 -
شعر ملل در هنگام طفولیت ملل« خواندهاند، ازآن رو که مفهوم حماسه و انقلاب در همه زمانها و مکانها ساری و جاری است و همواره ملتهای افتاده در کام استعمارو استثمار به مبارزات حماسی و انقلابی فراخوانده میشوند، شعر حماسی نیز شعر همیشه جامعه و انسان است و در هر قالبی سروده و خوانده میشود و بر دلها مینشیند.هر چه از دوره حماسههای اولیه دور شویم و به دوره حماسههای ثانوی یا متأخر و امروزی برسیم، دیگر آن دنیای رازآمیز اسطورهها با جلوهها و جنبههای جادویی و ماوراءالطبیعی خود، اندک اندک جای خود را به زمان و مکان و شخصیتهای تاریخی و واقعی میدهند و آن گاه به طور کامل بسیاری از آن ویژگیهایی که برای حماسه برشمرده شده است با این دنیاهای حماسی جدید بیگانه میشوند و باید در آنها تجدیدنظر کرد.اکنون این پرسش مطرح میشود که آیا در شعر فارسی امروز نیز ردپایی از جنبههای حماسی وجود دارد؟ و آیا امروزه بازار حماسه و روزگار حماسهپردازی سرآمده است؟
- - 1در پاسخ به پرسش مذکور باید گفت که بیتردید شعر وادبیّات جهان در برابر رویدادهای سیاسی و اجتماعی چون جنگهای بزرگ جهانی، جنگهای سرد و... منفعل باقی نمیماند؛مسلماً شعر وادبیّات فارسی نیز از این قاعده مستثنی نیست و رخدادهای متعدد یک قرن اخیر ایران بار دیگر روحیه حماسی را در بین شاعران و متفکران این مرز و بوم زنده کرده است؛ اما نکته اینجاست که با ایجاد دگرگونی-های نوین در عرصه جوامع بشری و تحت تأثیر قرار گرفتن تدریجی جوامع سنتی، تحولی در نوع نگرش به همه مقولات زندگی بشری ایجاد شده و مبانیادبیّات حماسی نیز مانند سایر مقولههای علوم انسانی تغییر کرده است، از این رو رسالت این مقاله آن است که دریابیم حماسه در شعر معاصر چه مفهومی دارد و چگونه شکل گرفته است؟ چه تفاوتی با شعر حماسی در گذشته دارد؟ و افزون بر این، شاعر مورد بحث این پژوهش- سیاوش کسرایی- از چه زمانی و چه سنی به سمت و سوی عناصر حماسی و اسطورههای ملی گرایش یافته و ساخت و پرداخت حماسه در اشعار او تا چه میزان مطابق با مقتضیات و نیازهای جامعه و تحولات آن بوده است؟
.2 روش تحقیق
روش تحقیق در این پژوهش توصیفی- تحلیلی است و گردآوریاطّلاعات به صورت کتابخانهای انجام گرفته است. ابتدا کتابهای موجود در زمینه جریانهای شعری معاصر و نیز مجموعه اشعار شاعر منتخب این پژوهش، مطالعه شده و از آن فیشهایی استخراج گردیده است. سپس با بازخوانی و برگزیدن فیشهایی که دارای قدرت بیشتری در القای مفاهیم موردنظر بودهاند، از آنها در بدنه این تحقیق استفاده شده است.
.3 پیشینه پژوهش
برخی عقیده دارند که حماسه مفهوم وسیعتر از آن چه ذکر شده، دارد؛ شامل هر چیزی میگردد که اعتراض عمومی و ارزشهای مبارزاتی مردم را انعکاس دهد و روح ستیزگرانه داشته باشد؛ بر اساس این تعریف، بر تمامی اشعار مقاومتی و رزمی و هر نوع سرودهای که از روح پرخاشگری و ستیزهجویانه بهره-مند باشد، اثر حماسی اطلاق میگردد.حماسه، به طور خاص در لغت و اصطلاح، تعاریفی دارد، اما به طور عام بر جامعیت و حوزه اشتمال آن افزودهاند تا جایی که به هر آن چه »پیامی اجتماعی و انسانی« داشته باشد - زرینکوب به نقل از حسینپورچافی، - 195- 194 :1384 و مخاطب را به سرکشی شرافتمندانه فراخواند و او را برانگیزد تا پاسدار آبرو و استقلال خود باشد و علیه عواملی که او را به پستی و سرسپردگی حقارتآمیز میخوانند، بایستد، حماسه گفتهاند؛ از این روی به »کمدی الهی« دانته و به »موبی دیک« ملویل و حتی به »جنگ و صلح« تولستوی هم گاهی آثار حماسی گفتهاند. نورتروپ فرای حتی »انجیل« را هم حماسی خوانده است. - شمیسا، - 51 :1378
از همین منظر، اشعاری که محتوایی سیاسی- اجتماعی دارند و یا اشعار مقاومت و جنگ هم در کنار شعر حماسی قرار گرفتهاند.صاحبنظرانی که ویژگیهای جریانهای ادبی معاصر را مورد توجه قرار دادهاند، برای توصیف روند شکلگیری و ماهیت شعر نیمایی، آن را از جهت موضوع و محتوا به چند گروه تقسیم کردهاند. از این میان شفیعیکدکنی در کتاب »ادوار شعر فارسی« - شفیعیکدکنی، - 1383 و محمدجعفر یاحقی در کتاب »جویبار لحظهها«، ویژگیهای این جریان ادبی معاصر را مورد توجه قرار داده و آن را از جهت موضوع و محتوا به چند گروه تقسیم کردهاند و در خلال معرفی شاعران به جریانهایی نظیر »شعر نو تغزلی، شعر نو حماسی، شعر متعهد، شعر مقاومت و شعر سنتی« - یاحقی، - 60-55 :1384
اشاره کردهاند. حمید زرینکوب نیز در کتاب »چشم انداز شعر نو فارسی« شعر نو نیمایی را از نیما تا سال 1357 - ه.ش - به دو جریان بزرگ، یعنی شعر نو تغزلی و شعر نو حماسی تقسیم میکند: خانلری، توللی، هوشنگ ابتهاج، نادرپور، مشیری،زُهَری، کسرایی و سپهری در جریان شعر نو تغزلی قرار میگیرند. شیبانی، شاهرودی، شاملو، اخوان، فروغ، آتشی، شفیعیکدکنی، خویی، صفارزاده و نعمت میرزازاده نیز جریان شعر نو حماسی- اجتماعی را تشکیل میدهند. - زرینکوب، 119-78 :1358، - 267-136 معیار طبقهبندی او بر اساس محتوای آثار شاعران است که ازذهنیّت و باورهای اعتقادی شاعران سرچشمه میگیرد.
در بسیاری از مقالههای کتاب »طلا در مس« نویسنده به تشریح جنبههای حماسی شعر معاصر پرداخته است. محور اساسی اندیشه براهنی مبتنی بر این است که باید شاعر بداند در چه دورهای از تاریخ بشر و در چه عصر از تاریخ قومی خود زندگی میکند و قوم از او چه میخواهد. - براهنی، :1371 ج - 635 /2 کلیدر، رمان حماسه و عشق اگرچه به نقد و بازخوانیادبیّات داستانی میپردازد، اما با توجه به تعریفی که از رفتار حماسی در یک اثر ادبی به دست میدهد و شیوهای که در استفاده از این تعریف و مفاهیم مربوط به آن به کار میبرد، برای بررسی آثار ادب حماسی معاصر مناسب است. - اسحاقیان، -55 :1383
