بخشی از مقاله
چکیده
پرسش پژوهش حاضر پیرامون مفهوم علم نافع است و این که منظور از علم و دانش متعارف، مقبول، و ممدوح در منابع اسلامی، چه علمی است و علم مزبور در آموزههاي اسلامی و بویژه روایی داراي چه اختصاصات و ویژگیهایی است؟ و پژوهندگان دانش اعم از معلمین و متعلمین باید برخوردار از چه صفاتی باشند؟ بر همین مبنا و در پاسخ به سؤال مطروحه، نوشتار حاضر با هدف ترسیم الگویی اسلامی براي تبیین این علم که با وصف»نافع« و »خیر« در روایات اسلامی ذکر شده، به رشته تحریر در آمده است و نتایج چنین پژوهشی در بردارنده نوعی مهندسیتعلّم و تعلیم دانش در جامعه اسلامی در کلیه عرصه ها، اعم از حوزوي و دانشگاهی است و نگارنده بر این باور است که تحقق علم نافع، راهبردي بنیادین در اصلاح و اعتلاي علمی کشور خواهد بود و علم پژوهی متعالی آن هم در کلیه عرصهها اعم از حوزه علوم انسانی و غیر انسانی ، منوط و مبتنی بر تحصیل علم نافع است.
کلیدواژهها: روایات، علم نافععبودی،ت، تقوا، تعلیم تعلّمو، علوم انسانی، علم کاربردي، اصلاح، خیر.
مقدمه
امر به تعلیم و تعلّم و دانش پژوهی، در بسیاري از آموزه هاي قرانی و روایی مورد تاکید ویژه قرار گرفته است اما همواره یکی از مباحث مطرح در حوزه معرفت شناسی و مهندسی علمی کشورمان و حتی عالم اسلامی این بوده است که منظور از علم و دانش متعالی، متعارف، مقبول، و ممدوح در منابع اسلامی، چه علمی است؟ آیا این دانش فقط در حیطه الهیات و علوم الهی است یا علوم دقیقه و تجربی و سایر علوم انسانی را هم در بر میگیرد؟ اساساً دانش پژوهی و تعلیم و تعلم متعالی و کارآمد، در آموزه هاي اسلامی و بویژه روایی داراي چه اختصاصات و ویژگیهایی است؟ و پژوهندگان دانش اعم از معلمین و متعلمین باید برخوردار از چه صفاتی باشند؟
با نگاهی کوتاه به روایات اسلامی، بخوبی فهمیده میشود که علم مقبول و ممدوح، با صفت » نافع« مورد اشاره قرار گرفته و مؤید این سخن آن است که پیامبر مکرم اسلام - ص - نیز همانند سایر معصومین، به وفور از علم نافع سخن رانده است همچنانکه میفرمود: »خیر العلم ما نفع« - الصدوق، 1400، ص - 394 یعنی بهترین علم آن است که فایده بخش باشد، از زید ابن ارقم نقل شده است که پیامبر خدا - ص - همواره اظهار میداشت: »اللهم انی اعوذبک من علم لا ینفع و من قلب لا یخشع و من نفس لا تشبع و من دعوة لا یستجاب لها - عبدالقومی مندري، ج1، ص - 124، یعنی؛ بار خدایا! به تو پناه می برم از دانشی که سود نبخشد و از دلی که خاشع نباشد و از نفسی که سیر نشود و از دعایی که پذیرفته نگردد.«همچنین از امام علی - ع - روایت شده است: »لا خیر فی علم لا ینفع« - نهج البلاغه، صبحی صالح، ص - 393 هیچ خیري در علم غیر سودمند نیست.
بدین ترتیب در نهج البلاغه و بسیاري از روایات اسلامی، چنین علم منطبق با معروف اسلامی، با صفت »علم نافع« مورد تنویر و تبیین واقع شده و از صفات متقین به شمار آمده است. در همین راستا؛ این نوشتار با هدف ترسیم الگویی اسلامی براي تبیین این علم که با وصف »نافع« و »خیر« در روایات اسلامی ذکر شده، به رشته تحریر در آمده و بنابر سوال اصلی تحقیق، مفروض و مدعاي خود را چنین طرح میکند که: »به نظر میرسد که منظور ازعلم متعالی، مقبول و ممدوح در روایات اسلامی، علم نافع میباشد و این علم و ویژگیهاي آن مانند: در مسیر عبودیت الهی، عقلانی، کاربردي و خیر بودن و برخورداري از خصیصه اصلاح گري و هماهنگی با فطرت وضدیت آن با هواهاي نفسانی و... ؛ به خوبی در آموزههاي روایی تعریف شده است و این تعاریف از علم نافع؛ در بردارنده نوعی مهندسی و الگوسازي براي اکتساب و آموزش و تعلم و تعلیم دانش در جامعه اسلامی است.
«همچنین و بر این مبنا؛ میتوان از نتایج چنین پژوهشی، به عنوان یکی از راهکارهاي مهم علم آموزي صحیح و منطبق با آموزههاي اسلامی، در عرصههاي علمی، دانشگاهی و حوزوي سود جست و وحدترویه و اتحاد واقعی حوزه و دانشگاه را از این منظر جستجو و محقق ساخت.به باور و مدعاي این نوشتار تحقق علم نافع، راهبردي بنیادین در اصلاح و اعتلاي علمی کشور خواهد بود و علم پژوهی متعالی آن هم درحوزهکلیه عرصهها و اعم از علوم انسانی و غیر انسانی ، منوط و مبتنی بر تحصیل علم نافع است.
پیشینه و روش تحقیق
در زمینه موضوع این نوشتار، نگارنده پژوهشی بایسته را مشاهده نکرده است و فقط دریکی دو اثر بطور جسته و گریخته اشارات بسیار کوتاهی به این موضوع شده است ازجمله؛ استاد مهدي گلشنی از جمله کسانی است که سعی نموده مفهوم »علم اسلامی« و برداشتهاي متفات از آن را تبیین نماید.1 همچنینعلوموي در کتاب »قران و طبیعت«؛ با تاکید بر ملاك »مفید بودن« علوم تلاش نموده تا نشان دهد که توصیه ایی که در کتاب و سنت در مورد فراگیري علم شده است منحصر به معارف خاص شریعت اسلام نیست بلکه هر علمی را که براي بشر مفید باشد شامل میشود2 در این راستا، گلشنی معتقد است که:»ما طبقه بندي علوم به شرعی و غیر شرعی - و یا دینی و غیر دینی - را نمی پسندیم، زیرا همچنانکه استاد شهید مرتضی مطهري به حق متذکر شدهاند3 طبقه بندي مذکور
