بخشی از مقاله
حمایت اجتماعی زمینه ساز سلامت روانی کارکنان
چکیده
یکی از مفاهیم روانشناختی کهاخیراًتوسط دانشمندان علوم تربیتی مطرح گردیده است، حمایت اجتماعی میباشد. این موضوع نیز یکی از نیازهای اساسی افراد بشر در طول تاریخ بوده است. انسانهای اولیه در اکثر دوران تاریخ خوداحتمالاً در دستهها و گروه های کوچک زندگی میکردند و به دنبال یافتن غذا بودند و در مواقعی در معرض خطر حمله موجودات درنده قرار میگرفتند. حمایت اجتماعی بر وضعیت جسمی، روانی، رضایت از زندگی و جنبه های مختلف کیفیت زندگی افراد اثرات زیادی دارد و پیش بینی کننده سلامت روانی افراد است. هدف اصلی سلامت روانی کمک به همه ی افراد در رسیدن به زندگی کامل تر، شادتر، هماهنگ تر شناخت وسیع و پیشگیری از بروز اختلالات خلقی، عاطفی و رفتاری است. مقابله با بیماری های روانی برای ایجاد جامعه سالم از وظایف اصلی دولتها و افراد جامعه است و هر اجتماع که خواستار بهزیستی و شادکامی افراد خود است، باید مردم سازگار و هماهنگ پرورش دهد. در این مقاله به ارائه تعاریف و مفاهیمی برای حمایت اجتماعی و اهمیت آن پرداخته شده است و در ادامه به تبیین نقش آن در سلامت روانی افراد پرداخته شده است.
واژگان کلیدی: سلامت، حمایت اجتماعی، سلامت روانی
1
مقدمه
امروزه توجه به کیفیت زندگی و سلامت در حد بی سابقه ای بالا رفته است. تلاش برای ارتقای سلامت و پیشگیری از امراض نیز از اولویت های ملی است. نه تنها جوامع علمی و طبی، بلکه عامه ی مردم به طور روز افزونی از اثر عمیق شیوه ی زندگی بر سلامت جسمی و روحی و کیفیت زندگی آگاه شده اند. شعار سازمان بهداشت جهانی، حرکت برای سلامت است. در بینش اسلامی هم تأکید زیادی به سلامت روح و جسم شده است. از جمله اینکه بدن هدیه ای است الهی که بر اساس حسن و کرامت آفریده شده است. امام سجاد(ع) در رساله ی حقوقی می فرمایند:»بدن تو بر تو حقی دارد. حق آن است که آن را سالم و نیرومند و مقاوم در برابر شرایط و سختی ها در کمال نشاط نگه داری.« با توجه به تأکیدات سازمان جهانی بهداشت و دین مبین اسلام، در مورد ارتباط بین حرکت و سلامت، شواهد زیادی وجود دارد که نشان می دهد سلامت افراد در معرض تهدیدات بسیاری است فشارهای روانی نه تنها بر عملکرد افراد تأثیر نامطلوب گذاشته، بلکه بر کاهش سلامت جسمی و روانی آنها نقش بسزایی دارد(صانعی و همکاران، .(20 : 1383
ارتقای بهداشت روانی محیط کار به عنوان یکی از مهمترین ابعاد توسعه و بهسازی منابع انسانی بوده و در چند دهه اخیر توجه سازمان ها به نیروهای سالم جسمی و فکری در موسسات اقتصادی، خدماتی، آموزشی و صنعتی در بالا بردن سطح بهره وری تاثیر بسزایی دارد. انسان باید در سراسر زندگی به طور مداوم با تغییرات درونی و تغییرات جهان اطراف خود را تطبیق دهد و با آن سازش نماید ضمن این که نیازهای فیزیولوژیک و غیرفیزیولوژیک وی نیز برآورده می شود تا بتواند سلامت خود را در این جهان در حال تغییر دائمی حفظ نماید. شرایط نامساعد اجتماعی و محیطی از عوامل مهم ایجاد فشار روانی هستند که سلامت روان را به مخاطره می اندازد. سلامتی انسان می تواند در اثر وجود استرس دگرگون شده و عدم تعادل در حالت جسمی و روانی پدیدار شود(علوی و همکاران، .(21 :1388
محیط های شغلی و شرایط محیط کار امری است که در دهه های اخیر به منظور بالا بردن کیفیت کار، حفظ سلامت و بهداشت جسمانی و روانی کارکنان و جهت بهره وری بیشتر و بهتر از طول مدت سنوات کاری مورد توجه قرار گرفته است(علوی و جنتی فرد، .(80 : 1388 متخصصان بهداشت کار در زمینه ارزیابی و کنترل عوامل استرس آور محیط های کاری فعالیت می کنند که این عوامل استرس آور باعث بیماری های شغلی یا هر نوع اختلال در سلامت و آسایش کارگران یا کارمندان می شود و باعث از دست رفتن ساعت کار شده و با کاهش کارایی کارکنان ارتباط دارد(زاهدنژاد و فتاحی، .(1383
2
شرایط نامساعد اجتماعی و محیطی از عوامل مهم ایجاد فشار روانی هستند که سلامت روان را به مخاطره می اندازد. سلامتی انسان می تواند در اثر وجود استرس دگرگون شده و عدم تعادل در حالت جسمی و روانی پدیدار شود(کوپر1 و همکاران، .(107 :1990
یکی از مفاهیمروانشناختی که اخیراً توسط دانشمندان علوم تربیتی مطرح گردیده است، حمایت اجتماعی میباشد. این موضوع نیز یکی از نیازهای اساسی افراد بشر در طول تاریخ بوده است. انسانهای اولیه در اکثر دوران تاریخ خود احتمالاً در دستهها و گروههای کوچک زندگی میکردند و به دنبال یافتن غذا بودند و در مواقعی در معرض خطر حمله موجودات درنده قرار میگرفتند. به عقیده بالبی(1982، نقل از شریفی درآمدی، (85 :1381 در طول تاریخ بشری در صورت کمک اطرافیان، انسانها به بهترین وجه قادر به رویارویی با بحرانها و روبرو شدن با خطرات بودهاند. بدینگونه در طبیعت ما نیاز به دلبستگیهای نزدیک استقرار یافته است تا بتوانیم از حمایت خانواده و اطرافیان برخوردار گردیم. آنگونه که از تعاریف مختلف حمایت اجتماعی استنباط میشود، آن عبارت است از میزان ادراک فرد از این که مورد توجه و علاقه دیگران بوده، از دیدگاه آنان فردی ارزشمند است و چنانچه دچار مشکل شود به او یاری میرسانند. بنا به تعریف، حمایت اجتماعی شامل دو بعد اساسی است، یکی جنبه ذهنی که نشان دهنده تصورات و ادراکات فرد از حمایتهای اطرافیان است، و دیگری جنبه واقعی(عینی) است که عبارتست از میزان مساعدتها و کمکهای واقعی ارائه شده به فرد(بیابانگرد، .(57 :1383 منابع حمایت اجتماعی فراهم شده برای فرد نیز متنوع هستند. در این طیف گسترده، حمایت گروههایی از قبیل خانواده، گروه همسالان، دوستان، خویشاوندان، مغازهدار محله، معلمان، همکاران و سایرین قرار دارند. برخی از این گروهها به طور رسمی و برخی
دیگر به صورت غیررسمی تأمینکننده حمایت اجتماعی برای فرد هستند(تابع بردبار، .(14 :1383
حمایت اجتماعی به احساس ذهنی تعلق داشتن، پذیرفته شدن و مورد عشق و محبت قرار گرفتن اطلاق میگردد. حمایت اجتماعی برای هر فرد یک رابطه امن را به وجود میآورد در آن احساس صمیمیت و نزدیکی از ویژگیهای اصلی آن است. حمایت اجتماعی یک کمک دو جانبه است که موجب خلق تصور مثبت از خود پذیرش خود، احساس عشق و ارزشمندی میگردد و تمام اینها به فرد فرصت شکوفایی و رشد میدهد(ابراهیمی قوام، .(43 :1385
کهن و آنتونیسی((1980 اظهار نمودند که حمایت اجتماعی ترکیبی از سه عنصر عاطفه، تصدیق و یاری است. عاطفه شامل ابزار عشق و محبت است و تصدیق آگاهی در رفتار و بازخوردهای مناسب میباشد و کمک شامل مساعدت مستقیم است مانند پول قرض دادن، یاری دادن در انجام کارها حمایت اجتماعی تبادل منابع حداقل بین دو
3
فرد است که یکی از آن ها دریافت کننده آن میباشد که این امر به منظور افزایش خیر و سعادت فرد دریافت کننده انجام میپذیرد(ابراهیمی قوام، .(44 :1385
اهمیت و ضرورت سلامت و حمایت اجتماعی
سلامت روانی حالتی از بهزیستی است که در آن یک فرد(مونث/ مذکر) توانایی هایش را درک می کند، می تواند با فشارزاهای طبیعی زندگی اش سازگار شود، بگونه ای بهره ور کار کند و قادر است تا به جامعه اش یاری برساند. در این مفهوم مثبت، سلامت روانی اساسی برای بهزیستی فردی و کارکرد موثر یک جامعه است. سلامت روانی ضعیف با شرایط کاری استرس آور، تبعیض جنسیتی، محرومیت اجتماعی، سبک زندگی غیر سالم، خشونت، بیماری فیزیکی و نقض حقوق بشر مرتبط بوده است(حمید و همکاران، .(10 : 1390 از نظر کاپلان1 و بارون2 بهداشت روانی حالت خاصی از روان است که سبب بهبود، رشد و کمال شخصیت انسان می شود و به فرد کمک می کند که با خود و دیگران سازگاری داشته باشد و همچنین مازلو بهداشت روان را حاصل تأمین نیازها و شکوفا شدن استعداد ذاتی انسانها می داند و به عقیده آدلر((1973، سلامت روان یعنی داشتن اهداف مشخص، روابط خانوادگی و اجتماعی مطلوب، کمک به همنوعان و کنترل عواطف و احساسات خود. علاوه بر این الگوی راجرز از شخصیت سالم و سلامت روان، انسانی است بسیار کارآمد و با کنش و کارکرد کامل که از تمام تواناییها استعدادهایش بهره می گیرد و دارای ویژگی هایی همچون آمادگی برای کسب تجربه، احساس آزادی و خلاقیت آفرینندگی است(امینی، .(146 :1385
یکی از محیطهایی که برخورداری از حمایت اجتماعی در آن اهمیت زیادی دارد، محیط کاری است. ما انتظار داریم از سوی مدیران و همکاران مورد تایید و حمایت قرار بگیریم. همچنین حقوق کافی، مرخصی و ترفیع به موقع داشته باشیم. وقتی از چنین حمایتهایی برخوردار میشویم، انگیزه بیشتری خواهیم داشت، در نتیجه تلاش خود را افزایش داده و مسوولیتها و وظایف خود را بهتر و منظمتر انجام میدهیم. در مقابل اگر این حمایتها وجود نداشته باشد، ممکن است دست به مقایسه شرایط خود با دیگران بزنیم؛ تصور میکنیم افراد در سازمانهای دیگر مورد حمایت مدیران خود قرار میگیرند؛ در حالی که این حمایت از ما دریغ شده است. همین مساله باعث نارضایتی ما میشود(کولینز3، .(52 :2007
مفهوم واژه حمایت اجتماعی
4
حمایت اجتماعی اغلب به طور معمول به اعمال انجام شده برای یک نفر آشفته به وسیله ی افراد عمده از قبیل اعضای خانواده و دوستان، همکاران، خویشاوندان و همسایگان اطلاق می شود و این اعمالمعمولاً کمک ابزاری، کمک اجتماعی هیجانی و کمک اطلاعاتی را شامل می گردد. در کل حمایت اجتماعی، رضایت از زندگی را از دو طریق متأثر می سازد: اولین روش تأثیر مستقیم یا تأثیر عمومی حمایت اجتماعی بر رضایت از زندگی این است که بدون در نظر گرفتن میزان پریشانی تجربه شده از جانب فرد، بر رضایت از زندگی تأثیر می گذارد. روش دوم شامل تأثیر غیر مستقیم یا تأثیر میانجی است که از افراد در مقابل اثرات منفی در شرایط استرس زا محافظت می کند(وان لیون و همکارن، .(2010 در واقع حمایت یک کمک دوجانبه است که موجب خلق تصور مثبت از خود، پذیرش خود، امیدواری، احساس عشق و رضایتمندی می گردد و اضطراب را کاهش می دهد و تمام اینها به فرد فرصت خودشکوفایی و رشد را می دهد(قنواتیان و همکاران، .(1381
یکی از اولین تعریفها در این خصوص به کوب بازمیگردد. وی حمایت اجتماعی را چنین تعریف میکند: اعتقاد شخصی که در نتیجه آن، فرد دوست داشته میشود، مورد احترام قرار میگیرد و ارزشمند میشود و به یک شبکه اجتماعی و تعهدات متقابل وصل میشود. در تعریف حمایت اجتماعی میتوان بین کیفیت حمایت دریافت شده(رضایت) و تأمین حمایت اجتماعی تفاوت قائل شد. اغلب مطالعات بر اندازهگیری حمایت دریافت شده استوار شدهاند. همچنین میتوان بین حمایت دریافت شده و انتظارات در زمان نیاز و بین حمایت خاص و حمایت عمومی تفاوت قائل شد(ابراهیمی قوام، .(14 :1385 حمایت اجتماعی عبارت است از ادراک فرد از اینکه مورد توجه و علاقه دیگران بوده، از دیدگاه آنان فرد ارزشمند است، چنانکه دچار مشکل و ناراحتی شود، سایر افراد مؤثر در زندگیاش(مثل دوستان و برادر و همکاران) به او یاری خواهند رساند. بر طبق این تعریف حمایت اجتماعی مفهومی است که به دامنه ارتباطات متقابل بین فردی توجه دارد و هر چه میزان مبادلات بین فردی بیشتر باشد، میزان حمایت اجتماعی که فرد دریافت میدارد، افزونتر خواهد بود. عکس این رابطه نیز صادق است. بنابر تعریف، حمایت اجتماعی دو جنبه یا دو بعد اساسی دارد: الف: جنبه ذهنی: بعد ذهنی حمایت اجتماعی به تصوری اطلاق میگردد که فرد از افراد موثر دارد که قادرند به طور بالقوه در مواقع درماندگی و ناچاری وی را مساعدت نمائید. این جنبه در میزان عملکرد فرد تأثیر فراوانی دارد و یافتههای تحقیقاتی حاکی ازآن است که هرچه ذهنیت فرد در برخورداری از حمایت دیگران- حمایت بالقوه- بیشتر باشد میزان پاسخ های موفقیت آمیزی که به فشارهای روانی و موقعیت های بغرنج نشان میدهد، بیشتر است. بر عکس، اگر فرد احساس کند که از حمایت اجتماعی کافی اطرافیان برخورارد نیست، احتمالاً آمادگی کمتری برای مقابله با خطر از خود نشان میدهد و ممکن است که به جای رویارویی با مشکلاتش به رفتارهای اجتنابی یا فرار متوسل شود(بیگیفرد، .(1388 ب:جنبه عینی: بعد عینی یا بالفعل حمایت اجتماعی به میزان واقعی مساعدت های و همیاری های ارائه شده به فرد بستگی دارد هر نوع تغییر یا
5
بروز مصیبتی در زندگی فرد، از جمله منابع فشاری است که ممکن است موجب پریشانی و نگرانی فرد شود. حضور افراد موثر و مساعدت آنان تا حد قابل ملاحظهای از شدت فشار روانی میکاهد و فرد را قادر به انطباق دوباره خواهد ساخت به عنوان مثال، ازدواج از جمله وقایعی است که سبب ایجاد فشارهای روانی و محیطی بر فرد میگردد حضور افراد خانواده و دوستان در مجلس جشن عروسی به زوج جوان از سوی اطرافیان ارائه میشود، تا میزان زیادی از فشار روانی ناشی از تغییر زندگی و مسئولیتها میکاهد و آنها را قادر میسازد که با موقعیت و شرایط تازه انطباق لازم را به عمل میآورند(باوی، .(29 :1383
اعتقاد بر این است که حمایت اجتماعی به سه طریق در برخورد با رویدادهای فشارزا کمک میکند اولاًاعضای خانواده، دوستان و سایر افراد میتوانند مستقیماً حمایت ملموسی به شکل منابع مادی در اختیار شخص قرار دهند. ثانیاً اعضای شبکه اجتماعی فرد میتوانند با ارائه پیشنهادات وی را از حمایت اطلاعاتی خود برخوردار سازند و این اقدامات متنوع میتواند به حل مشکلاتی که موجب فشار شده است کمک کند. این پیشنهادات به فرد کمک خواهد کرد تا به مشکل از دیدگاه جدیدی نگاه کند، بدین ترتیب آن را حل کرده یا آسیبهای ناشی از آن را به حداقل میرساند. ثالثاً افراد شبکه اجتماعی میتوانند با اطمینان بخشی دوباره به فرد در خصوص اینکه مورد علاقه با ارزش و محترم است از وی حمایت عاطفی به عمل آورند و نهایتاً موجب افزایش عزت نفس و خود پنداره در او شوند(هاوس، 1988 به نقل از بیگیفرد، .(1388 در بحث حمایت اجتماعی باید میان دو حالت تفکیک قائل شد: در حالت نخست برخورداری از یک نوع حمایت اجتماعی حق ماست. اگر جامعه یا گروه این حق را بپذیرد و اعمال کند، در مییابیم که دیگران با حقوق ما آشنا هستند. در حالت دوم، حمایت اجتماعی حق ما نیست ولی جامعه با توجه به ارزشهای اخلاقی و انسانی این حمایت را نسبت به ما اعمال میکند. هنگامیکه افراد یک جامعه دچار حادثهای طبیعی مانند زلزله میشوند و دیگران به جمعآوری کمک برای آنها میپردازند نوعی دیگر از حمایت اجتماعی است. در این شرایط افراد حادثه دیده احساس میکنند که تنها نیستند و دیگران شرایط آنها را درک
میکنند(بیگی فرد، .(32 :1388
در تعریفی دیگر حمایت اجتماعی به کمکهایی که از سوی خویشاوندان، دوستان و دیگر افراد به یک فرد میشود اطلاق میشود. این کنشها شامل کمکهای عاطفی، ابزاری و اطلاعاتی است(خبرگزاری مهر، :(1391
-1حمایت عاطفی: به مواردی اشاره دارد که باعث میشود افراد احساس کنند مورد حمایت هستند. چنین حمایتی غالباً به شکل انواع غیرملموس است و کمک میکند که حس ارزشمندی در افراد تقویت شود.
-2حمایت ابزاری: کمک ابزاری به کنشهای ارائه شده از سوی دیگران گفته میشود که به افراد کمک میکند تا مسئولیتهای معمولی و روزمره خود، مثل نگهداری از بچه، تعهدات مالی و مسائل مربوط به کار را انجام دهند.
