بخشی از مقاله
چکیده
بیشک حوزههای علمیه به میزان خصلتهای ذاتی و کارکرد اصلی خود حامی نظامهای اسلامی بوده و هستند و نقش مراجع، طلاب و روحانیت در سده گذشته، بهویژه انقلاب اسلامی، نقشی آوانگارد و پیشرو بوده است. بعد از ایده مقام معظم رهبری در خصوص حوزههای علمیه مبنی بر انقلابیبودن، این تحقیق به دنبال رصد عوامل حفظ روحیه انقلابیگری در کنار کارکرد حفظ، حمایت و انتقاد سازنده از نظام اسلامی ایران میباشد. طبعاً این امر مستلزم گفتمان انقلابی و عملیاتی میباشد تا در فرایندی مقبول و سنجیده، جلوی پویشهای خطرناکی که به انقلابزدایی از حوزههای علمیه میانجامد، گرفته شود و عوامل حفظ روحیه انقلابی که سرچشمهای متعالی چون اندیشه سیاسی حضرت امام خمینی1 ومقام معظم رهبری دارد، نیز تبیین گردد.
در این تحقیق چون موضوع، حوزه انقلابی و مسئله حفظ نظام است، با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی گزینههای اساسی و بنیادی برای امر نظارت و حمایت نظام سیاسی جمهوری اسلامی ایران در سه مؤلفه فرهنگ، اقتصاد و سیاست در نظر گرفته شده است که در مجموع به شش خصلت مهم حوزه انقلابی از جمله روزآمدی در فرهنگ اسلامی، ترویج فرهنگ تعاملی و گفتگو، روحیه فقرستیزی، روحیه حل مشکلات اقتصادی ومعیشتی مردم، خلاقیت و تفکر سیستمی در سیاست و سرانجام مروج مشارکت سیاسی رقابتی پرداخته شده است؛ البته در هر محور ابتدا به ویژگی خصلتهای حوزه انقلابی و سپس به نقش نظارتی و آنگاه به پیامد و تأثیر مثبت و منفی این خصلتهای حوزه انقلابی اشاره شده است.
کلیدواژگان: حوزه انقلابی، حفظ نظام اسلامی،خصلتهای انقلابی، نقش نظارتی و انتقادی.
مقدمه
با عنایت به اینکه ماجرای حوزه انقلابی از آنجا شروع شد که مقام معظم رهبری در دیدار خود با اعضای مجمع نمایندگان طلاب و فضلای حوزه علمیه قم با تبیین جایگاه و نقش بیبدیل و تأثیرگذار حوزه علمیه قم در پیروزی انقلاب اسلامی به برخی تلاشها برای انقلابزدایی از حوزههای علمیه اشاره کردند و آنگاه گفتگوهای فراوانی میان صاحبان اندیشه مبنی بر اینکه گفتمان »حوزه انقلابی« چیست و چه خصلتهایی باید داشته باشد، مطرح شد. اهمیت بحث زمانی افزایش یافت که برداشتهایی بعد از بیانات مقام معظم رهبری صورت گرفت. اکنون برای بررسی این موضوع و همچنین پژوهش ما که مسئله »حوزه انقلابی و حفظ نظام« است، مهمترین محورها را انتخاب کردهایم که اجمالاً در این تحقیق به آن اشاره میکنیم.
مقام معظم رهبری در دیدار خود گفتند اگر بخواهیم نظام اسلامی همچنان »اسلامی و انقلابی« بماند، باید حوزه علمیه »انقلابی« بماند؛ زیرا اگر حوزه علمیه انقلابی نماند، نظام در خطر »انحراف از انقلاب« قرار خواهد گرفت - خامنهای، . - 1394/12/25 بعد از این بیانات برداشتهای متفاوتی در خصوص حوزه انقلابی و مسائل آن انجام گرفت. با مروری بر ادبیات این موضوع متوجه میشویم، برخی مسئولان حوزههای علمیه بر اساس ملاکها و معیارهای تجربی خود محورهایی از ایده رهبری را مهم دیدهاند. از جمله این برداشتها در مورد انقلابیبودن، توسط رئیس شورای عالی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، آیت محمد یزدی، به معنای حفظ و حراست حاکمیت ولایت فقیه از توطئههای دشمن ابراز شده است - رئیس شورایعالی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در دیدار با مجمع نمایندگان طلاب و فضلای حوزه علمیه قم، 9 اردیبهشت - 1395 و در بیانی دیگر تعبیر به حساسبودن در برابر اوضاع، احوال و حساسیت در برابر قانونگریزی نام میبرد - کریمی، 1396، ص. - 17
در ادامه بررسی حوزه انقلابی، آیت استادی عضو شورای عالی حوزههای علمیه از حوزه انقلابی تعبیر به حافظان دین میکند - ویژهنامه دهمین اجلاسیه سراسری جامعه مدرسین و علمای بلاد، آذرماه، قم: 1395، ص - 6 و نیز آیت مقتدایی دبیر شورای عالی حوزههای علمیه از حوزه انقلابی تعبیر به مدافعان نظام جمهوری اسلامی ایران میکند - کریمی، 1396، ص - 23؛ همچنین آیت اعرافی مدیر مرکز مدیریت حوزههای علمیه در تعبیری حوزه انقلابی را به معنای روحیه جهادی برای نشر معارف اسلامی میداند - بیست و دومین اجلاس سالانه اساتید جامعه المصطفی، - 1395/9/2 و در نگاهی دیگر آیت بوشهری نایب رئیس جامعه مدرسین و مدیر پیشین حوزههای علمیه، حوزه انقلابی را پایبندی به آرمانهای امام، انقلاب و منویات رهبر معظم انقلاب و همراه و همگام با مراجع تقلید، استکبارستیز، پویا، فعال، آیندهنگر و دارای نقشه راه تلقی کرده است - ویژهنامه دهمین اجلاسیه سراسری جامعه مدرسین و علمای بلاد، آذرماه، قم: 1395، ص - 10
و نیز حجتالاسلام والمسلمین احمد واعظی رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، حوزه انقلابی را تعبیر به چندوجهی و چندساحتیبودن میکند و این وجوه، یعنی عدم تفسیر انزواطلبانه از دین و دینداری، عناصری چون اعلمیت، اجتهاد، تقلای علمی، تقوا، تدین، اخلاقمداری و معنویتگرایی را در اولویت اول و سپس وجه دیگر حوزه انقلابی را آگاهی و بصیرت سیاسی میداند و در وجه رفتاری و عملکردی حوزه انقلابی وجوه دیگری را بیان میکند که از جمله آنها میتوان به مردمی و خدومبودن اشاره کرد و با تأکید بر اینکه حوزه تنها در بستر تولید علم و اندیشه و تقوای فردی خلاصه نمیشود، بلکه حوزه باید نسبت به جامعه خدوم باشد. - خبرگزاری رسمی حوزه، . - 1395/2/9از مجموع برداشتها میتوان گفت هنوز تلقی واحدی وجود ندارد؛ ولی در اهمیت بحث همگی اتفاق نظر دارند که حوزه باید انقلابی باشد.
در این تحقیق چون موضوع، حوزه انقلابی و مسئله حفظ نظام است، ناگزیریم گزینههای اساسی و بنیادی در خصوص مسئله مورد نظر را برگزینیم؛ ازاینروی خصلتهای حوزه انقلابی برای امر نظارت و حمایت نظام سیاسی جمهوری اسلامی ایران در سه مؤلفه فرهنگ، اقتصاد و سیاست در نظر گرفته شده است و برای هر مؤلفه به علت اختصار پیوستار مذکور صرفاً به دو گزینه اساسی بسنده کردهایم. توضیح اینکه ابتدا از باب سنخیت و تناسب گزینه انتخابی از سه مؤلفه فرهنگ، اقتصاد و سیاست با خصلت حوزه انقلابی در نظر گرفته شده، نکته دوم مسئله اساسی و کلیدیبودن، نکته سوم، مسئله کاربردیبودن و در مرحله چهارم مسئله ارتباط مستقیم با حفظ و تداوم نظام داشتن و سرانجام در مرحله پنجم بین گزینههای متعدد بر اساس تجربه، تخصص و مطالعه محقق با توجه به مختصر و فشردهنویسی در مقاله انتخاب شدهاند. درمجموع شش گزینه انتخاب شده است؛ بنابراین به شش خصلت مهم حوزه انقلابی در رابطه با حفظ، حمایت و نظارت نظام جمهوری اسلامی ایران اشاره شده است و در هر محور ابتدا به ویژگی خصلتهای حوزه انقلابی و سپس به نقش نظارتی و آنگاه به پیامد و تأثیر مثبت و منفی این خصلتهای حوزه انقلابی اشاره کردهایم.
.1 روزآمدی در فرهنگ اسلامی
پویایی و بالندگی جمهوری اسلامی ایران به حضور بالنده ارزشهای دینی و ملّی پذیرفتهشده در جامعه ایران و میزان پایبندی افراد جامعه به آنها بستگی دارد؛ بنابراین بهترین راه سالمسازی و افزایش آمادگی جامعه تلاش برای حفظ، درونیسازی و گسترش ارزشها در زندگی فردی و اجتماعی است. اگر جامعهای تهی از ارزشهای دینی شود، بستری برای تفرقه و عدم وحدت فراهم خواهد بود. ارزشها عبارتاند از مجموعهای از عناصر اعتقادی و عملی که ملاک، معیار و ابزار سنجش اعمال، گفتار و کردار افراد است که جامعه یا گروه یا فرد بر اساس این ملاکها و الگوها درباره رفتار و کردار افراد قضاوت میکند و در سایه ارجنهادن به آنها موفقیت ملتها تضمین میگردد؛ بنابراین ارزشها یعنی ضوابط انتخاب و قضاوت راجع به پدیدههای مختلف حیات اجتماعی که میتواند به شناخت صحیحتر روابط علّی در ساخت اجتماعی و فرهنگی کمک کند و علل موفقیت یا شکست ملتها را در تأمین آرمانهای علّی و شخصی مشخص سازد - ترنر، 1378، ص - 80؛ همچنین ارزشهای دینی به ارزشهایی گفته میشود که معنویت را وارد حیات بشر میسازند. ترویج و تبلیغ این نوع ارزشها در جامعه بر عهده حوزه انقلابی است که باید روزآمدی در فرهنگ اسلامی داشته، با ابزارهای مدرن آنها را برای مردم جامعهپذیر نمایند.
یکی از مسائلی که در جوامع امروزی حائز اهمیت است، تعیین معیاری است که به واسطه آنها بتوان خوب یا بدی رفتار اخلاقی از رفتار غیراخلاقی و رفتار انسانی را از رفتار غیرانسانی تشخیص داد. کیفیت زندگی ما و چگونگی رفتار و مناسبات وروابط ما با دیگرمردم بهطورمستقیم متأثر از نظام ارزشها و اصول اخلاقی است که بدان پایبندیم. درواقع ارزشها تعیینکننده الگوی رفتاری، گفتاری و عملکردی ما محسوب میشوند و جزو معیارهایی است که توسط آن جامعه را طبقهبندی میکنیم - نیکگوهر، 1369، ص. - 282 یکی از اقدامات حوزه انقلابی فرهنگسازی است. فرهنگسازی دینی به معنای دادن نمود عینی و نهادینهکردن ارزشهای دینی در رفتار افراد و صحنههای اجتماعی است که در فرایند تخصصی تحقق خواهد یافت. امام خمینی 1 ارزشها و مفاهیم دینی را احیا و بازسازی کردند - حسنی، 1377، ص - 248 و بر اساس معیار اسلام، این مفاهیم را معنا بخشیدند. اکنون نیز وظیفه حوزه انقلابی است که ارزشهای دینی را به دور از پیرایههای اجتماعی بررسی کند تا بخشهای فرهنگی نظام درباره آن به اشتراک نظر برسند.
فرهنگسازی دینی و احیای ارزشهای مذهبی در شرایط کنونی جامعه اسلامی به فعالیت نظامیافته و همفکری و تلاش گروهی نیاز دارد که از نظر ابزار و محدوده کار نیز به مراتب گستردهتر و پیچیدهتر از گذشته است. لازمه فرهنگسازی دینی در حال حاضر این است که حوزه انقلابی و همه نهادهای اجتماعی به صورت هماهنگ و منسجم در نهادینهکردن ارزشهای دینی تلاش کنند. در این میان نقش مردم و حاکمیت بهمراتب از دیگرمحورها برجستهتر است - خودرو و همکاران، 1380، ص. - 193 برای رسیدن به فرهنگ اصیل و ناب، حوزه انقلابی باید مراحلی را طی کند تا جامعه ایران با مواریث فرهنگی گذشته خود آشتی نماید. این مراحل شامل موارد زیر است:
نخستین گام حوزه انقلابی در فرایند ارزش باوری، فهم کامل مشکل و مسئله است؛ زیرا ماهیت مسائل آموزشی به گونهای است که حل آن، وظیفه سنگینی را میطلبد و برای این منظور باید جنبههای سطحی مشکلات را کنار گذاشت؛ برای مثال کیفیت برتر در آموزش، معناهای مختلفی دارد. در مساجد، مدارس و رسانهها شیوهها متفاوت است و نمیشود یک سبک در مورد همه آنها اجرا شود.دومین مرحله حوزه انقلابی در فرایند ارزشباوری است. آنچه که میتواند تأثیر عمیقتری بر نوع نگرش افراد ایجاد کند، توسعه بینش و برنامهریزی دقیق آن است. در مرحله ایجاد بینش بر تعیین اهداف برانگیزاننده و ارائه مقصود و فضای فعالیتها تأکید میشود.
مرحله سوم حوزه انقلابی در فرایند ارزشباوری، تبدیل بینشها و نشانهها به انتظارهای روشن و مشخص است. ایجاد انتظارها برای دستیابی اهداف رفتاری مطلوب و قابل حصول، به عنوان وسیلهای برای شکلدهی و تقویت دیدگاههای مثبت است.چهارمین مرحله حوزه انقلابی فعالیتهای ارزشباوری در درون ساختارها و تعامل سازنده با آنهاست. فعالیتهای نوآور به جای اینکه صرفاً اساس اهداف اصلی برنامهریزیشده باشند، باید بر انگیزش و تعهد نیز مبتنی باشند. گسترش فرایند اختیاردهی، موجب تعهد و پرکاری فرهنگسازان میشود. شهروندان باید برای آزمودن ایدههای خود، اختیار عمل داشته باشند. قدرتدهی به نقشهای فزاینده برای برنامهریزی، به عنوان مربی و تسهیلکننده اشاره دارد. درمجموع این چهار مرحله به حوزه انقلابی کمک خواهد کرد تا فرهنگسازی بهتدریج در جامعه ایجاد شود.
از دیدگاه امام خمینی ارزشها باید بر اساس معیارهای الهی قرار داده شود - امام خمینی، 1378، ج13، ص - 305 و این راه به سوی انبیا و ائمه است؛ درحالیکه در ارزشهای مادی راه به سوی شیاطین است - همان، ج17، ص - 183؛ به عبارت دیگر ریشه تمام ارزشهای موجود در جوامع بر این دو اصل - ارزش الهی ارزش مادی - استوار است. ارزشها از دیدگاه امام خمینی عبارتند از: ایمان، تقوا، علم، مکارم اخلاق و... - همان، ص. - 176 بحث ارزشها از منظر مقام معظم رهبری نیز تقریباً نزدیک به مواضع امام خمینی1 است. از نظر ایشان ارزشهای متعددی وجود دارد و با همین باور و ارزشها در مردم تحول به وجود آمد و همین ارزشها نیز تضمینکننده پایداری در جامعه است؛ یعنی باور و ارزشها هم تحولزاست هم تداومآفرین است؛ البته از نظر ایشان »ملت ما به دنبال ارزشهایی بود که همهاش در داخل اسلام هست« - خامنهای، . - 87/2/12
درمجموع بر ارزشهایی مانند دین، ایمان، استقلال سیاسی، استقلال اقتصادی، استقلال فرهنگی، آزادی فکر، رواج اخلاق فاضله، حکومت مردمی، حکومت صالح و انسانهای برخوردار از دین و تقوا در رأس کارها تأکید میکنند. برای این - ارزشها - مردم فداکاری کردند و جان خود و فرزندانشان را در معرض جهاد فیسبیل ﱠ و شهادت قرار دادند و بسیاری هم شهید شدند. مردم میدانستند چه میخواهند؛ مردم دنبال این ارزشها بودند - همو، . - 79/2/23 حال اگر در جامعهای ارزشها و هنجارها رعایت نشوند، جامعه به سمت هرج و مرج و نابسامانی گرایش مییابد. در نظر برخی جامعهشناسان آنومی - نابسامانی و آشفتگی - - دورکیم، 1378، ص - 300
اجتماعی- سیاسی وضعیتی است که در آن، کنشگران نسبت به قواعد جامعه سیاسی التزام ندارند و پیروی از آن قواعد برایشان مطلوبیتی ندارد. از نظر آنان مدرنشدن سریع یا تغییر شتابان اقتصادی، علت اصلی آنومی است که سه روند را در پی دارد: سکولاریزاسیون، فردگرایی خودخواهانه و نابرابری - رجبزاده و کوثری، 1382، ص. - 329-320 در این نظریهها مهمترین علت بحران، عدم التزام مردم به قواعد اخلاقی منبعث از ارزشهای دینی است که در دورانی از رشد سریع اقتصادی یا اجتماعی صورت میگیرد. در این وضعیت، ارزشهای ابلاغشده توسط حکومت با ارزشهای مورد قبول جامعه در تعارض است.
.2 حوزه انقلابی و رفتار تعاملی
رفتار میتواند محملی برای انس و الفت، دوستیها و همکاریها و متقابلاً زمینهای برای رفتار سوء، تنشها و منازعات میان اجتماعات انسانی باشد. رفتار تعاملی ضمن وفاداری تام به اصول و مبانی فرهنگی جمهوری اسلامی، به دنبال ارتقای تقارب فرهنگی است. رفتار تعاملی هرگز به مفهوم کوتاهآمدن از ارزشها و آرمانها نیست. امکانپذیری دستیابی به اهداف کوتاهمدت نباید موجب شود نیل به اهداف بلندمدت رها گردد. رفتار تعاملی حوزه انقلابی بر پایه تسهیلنمودن اهداف آرمانی انجام میگردد. کمتوجهی به رویکرد بلندمدت و توجه کافی نداشتن به هویتسازی و انگارهسازی در طول زمان و به صورت مستمر موجب میشود اختلافهای کوچک تأثیر شگرفی بر روابط دو فرد داشته باشد.
رفتار تعاملی توسط حوزویان را میتوان به مبنایی برای کسب اعتبار در صحنه زندگی و ایجاد فضای تفاهمی پایدار و صلحآمیز با سایرین توصیف نمود. داندروف سیستمهای دگرساز را عامل اصلی منازعه میداند. سیستم تقابلی این ویژگی را دارد که همواره در جهت حذف نیروهای درونی و خودی است؛ یعنی در این سیستم، هیچگاه یکپارچگی شکل نمیگیرد، بلکه نشانههایی از تعارض دائمی وجود دارد و این امر ناشی از عدم تحمل افراد بوده و فاقد ابعاد امنیتی واقعی است. به بیان دیگر مسائل غریزی جایگزین مسائل ناشی از محاسبهگری در منازعات میگردد - متقی، 1383، ص. - 13 برخی معتقدند رفتار سیاسی تقابلی نوعی تاکتیک دقیق توسط برخی رهبران سیاسی است که از طریق ایجاد دشمن خارجی، توجیه قابل قبول برای تمرکز قدرت و بسیج منابع فراهم میکنند - Andrew J. Enterline, 2008, P891 -
به هر صورت، چه اقدام تقابلی را بخشی از فرهنگ سیاسی به حساب آوریم یا آن را نوعی سیاست در نظر گیریم، تأثیر آن در خصوص افزایش بحران یک نظام سیاسی مورد تردید قرار نمیگیرد. حوزه انقلابی خود میتواند تقویتکننده فرهنگ گفتگو و مدارا بوده، حتی در راستای تبدیل معارض به مخالف و مخالف به رقیب قدم بردارد. عملیات روانی میتواند از یک سو با افزودن آستانه تحمل معرفتی، به تعدیل اپوزیسیون رادیکال و از سوی دیگر به جلوگیری از تمرکز قدرت منجر شود. اگر حوزه انقلابی رفتار تعاملی را فراموش کند و خود پرچمدار رفتار تقابلی در جامعه شود، بیشک نظام زیان خواهد کرد؛ به نظر میرسد در جمهوری اسلامی ایران با ترویج این خصلت - رفتار تعاملی - توسط حوزه انقلابی و بازگشت مردم، صاحبان قدرت و بهطورکلی جامعه ایران به ارزشها و هنجارهای اوایل پیروزی انقلاب- که مردم گرایش معنوی بسیار قوی پیدا کرده بودند- میشود نظام را تقویت کرد و نقش بیبدیل باورها و ارزشهای دینی در جمهوری اسلامی ایران مجدداً احیا خواهد گردید؛ زیرا شهروندان در نقاط مشترک معنوی و خیرخواهانه گرد هم میآیند و میتوان از این فرایند در عمل برای اعتلای جمهوری اسلامی ایران و همچنین حفظ نظام، بهره فراوان برد. تعامل و رفتار محبتآمیز از نظر اجتماعی نیروی عظیم و مؤثری است.
