بخشی از مقاله
چکیده
حوزه انقلابی را میتوان معتقد به اسلام سیاسی و نظام سیاسی مبتنی بر ولایت فقیه جامعالشرایط، ملهم از اندیشههای فقهی و کلامی امام خمینی دانست که پس از صدر اسلام، برای نخستین بار توانست الگویی مبتنی بر اسلام صحیح و برگرفته از قرآن و احادیث را در جامعه تحقق بخشد و بهتدریج فرهنگی با ابتنای بر آن خلق و بسط دهد. یکی از عوامل حفظ و پویایی یک اندیشه و نیز الگوی سیاسی - اجتماعی متخذ از آن اندیشه، صدور و فراگیرکردن و گسترش آن در فراتر از مرزهای جغرافیایی است. حوزه انقلابی با دارا بودن ظرفیتهای تأثیرگذاری چون مرجعیت، کثرت طلاب و مبلّغان و نقش شبکهای آنها در کشورهای مختلف، مساجد، حسینیهها و هیئتهای مذهبی، این امکان را داراست که فرهنگ انقلاب اسلامی را به عنوان یک الگوی جایگزین فرهنگ حاکم لیبرالیستی و نیز فرهنگ اسلام غیرانقلابی در جوامع مسلمان طرح و نهادینهسازی نماید.
کلیدواژگان: حوزه انقلابی، فرهنگ انقلاب اسلامی، صدور انقلاب، نظریه پخش.
مقدمه
انقلابی با ماهیت اسلامی در سال 1357 در ایران به پیروزی رسید. رهبری، اهداف، آرمانهای اعلامی، شعارها، پایگاههای پیشبرنده انقلاب مثل مساجد و هیئتهای مذهبی، همه نمایانگر ابتنای این انقلاب قرن بیستمی بر مؤلفههای دینی است؛ بهطوریکه حتی در سرزمینهای پیرامونی ایران، به تعبیر نیکی کدی، »پیروزی انقلاب به مثابه پیروزی اسلام« تلقی گردید - به نقل از: برزگر، 1391، ص - 51 و همین جذابیت شعارها، هدفها، روشها، محتوا، نتایج و سابقه مشترک دینی و تاریخی سبب تأثیرگذاری انقلاب ایران بر جهان اسلام شده است - اسپوزیتو، 1382، ص. - 244
شکلگیری این ذهنیت و گرایش و شورانگیزی در ملتهای پیرامونی از سویی و آرمان جهانی رهایی مستضعفان، بهویژه مسلمانان از یوغ استکبار و استبداد که در بیان و بنان رهبران انقلاب هویدا بود از سوی دیگر، مسئله صدور انقلاب و فرهنگسازی بر اساس ارزشهای انقلاب را به دغدغهای پررنگ برای انقلابیون تبدیل نمود؛ بهطوریکه امام خمینی با تأکید و تکرار صدور انقلاب، مراد خویش از صدور انقلاب را توجهدادن مردم به معنویات، معرفی چهره اسلام اصیل به مردم دنیا، بیداری ملتها و تلاش آنان در جهت کسب استقلال و رهایی از سلطه مستکبران، ترویج آداب و اخلاق و رفتار اسلامی، آشناکردن مردم با اسلام عزیز و حکومت عدل اسلامی و... دانستهاند - امام خمینی، 1370، ج12، ص283 و ج18، ص243 و ج13، صص127 و 262 و ج19، ص. - 45
در این راستا از همان روزهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی، حوزههای علمیه، نهادهای نوتأسیس انقلابی و شخصیتهای رسمی و غیررسمی در جمهوری اسلامی، صدور انقلاب را رسالت انقلابی و دینی خود تلقی نمودند و در این مسیر، برنامهها، اقدامات و فعالیتهای متنوّ عی را در دستور کار خود قراردادند؛ اما ماهیت اسلامی انقلاب، غلبه رویکرد فرهنگی در آن، آرمانهای فراملّی و انسانی انقلاب و نیز نقش پررنگ حوزه علمیه و روحانیت در رهبری انقلاب و نظام برآمده از آن، سبب شدضرورت حضور و نقشآفرینی حوزه علمیه در صدور انقلاب و فرهنگ انقلابی بیشتر احساس شود؛ بهخصوص که امام نیز درصدور انقلاب، بر ُبعد فرهنگی آن تأکید میکردند: »ما که میگوییم میخواهیم انقلابمان را صادر کنیم، میخواهیم همین معنویتی که در ایران پیدا شده است را صادر کنیم.
این انقلاب فرهنگیمان را، انقلاب اسلامیمان را به همه ممالک اسلامی صادر کنیم« - امام خمینی، 1370، ج12، ص. - 283 از سوی دیگر تبلیغ فرهنگی در عرصه بینالملل با عنایت به محدودیتهای زیاد درکشورهای هدف و نیز حاکمیت بوروکراسی بیمار در کشور مبدأ، در قالب نهادهای رسمی وابسته به دولتها، امکان توفیق بسیارکمی مییابد - علمی، 1389، ج1، ص. - 244 اساساً دولتیکردن تبلیغ و صدور فرهنگ انقلابی، آفت آن است و در عرصه بینالملل، حساسیت دولتهای هدف را دوچندان میکند - همان، ص. - 245با این توصیف در تبیین مسئله صدور فرهنگ انقلاب اسلامی به محیطهای هدف، این سؤال مطرح میشود که با وجود تکثر نهادهای متولّی فرهنگسازی انقلابی در جمهوری اسلامی در عرصه بینالملل، حوزه علمیه انقلابی چه نقشی در صدور فرهنگ انقلاب اسلامی ایفا میکند؟
در پاسخ باید گفت که حوزه انقلابی، به عنوان حامل فرهنگ اصیل اسلامی که انقلاب نیز بر آن ابتنا یافته است و برخورداری از ظرفیتهای عظیمی چون مرجعیت دینی، مرجعیت فرهنگسازی مذهبی، شبکه گسترده مبلغان، کثرت مساجد و هیئتهای مذهبی، مسیری علمی، قابل اعتماد، تأثیرگذار، تعمیقیافته و پایدار در صدور فرهنگ انقلاب اسلامی در میان نخبگان و تودههای مردم در اقصی نقاط جهان است.تحلیل ژرف نقش حوزه انقلابی در صدور فرهنگ انقلاب اسلامی مستلزم تمسک به چارچوب نظری ُمتقنی است تا حدود و ثغور بحث و روند منطقی آن بهدرستی تبیین گردد؛ ازاینرو به »نظریه پخش« هاگر استراند دست یازیدیم که در تحلیل انتشار و اشاعه ایدههای فرهنگی و سیاسی بسیار پویاست.
»پخش« عبارت است از فرایندی که بر اساس آن، یک امر فرهنگی که مشخصه یک جامعه است، در جامعه دیگری به عاریت گرفته، مورد پذیرش قرار میگیرد. پذیرش همچو امر فرهنگی در یک کشور متأثر از متغیرهایی است نظیر تفوّ ق آن بر آنچه در جامعه مقصد موجود است، سازگاریداشتن با انگارههای فرهنگی موجود، شناخت سهل و آسان آن، قابلیت آزمونپذیری بهطورتجربی که مزایای آن بر تعداد نسبتاً زیادی از مردم بهروشنی قابل مشاهده باشد - برزگر، 1391، ص. - 36 هاگر استرند در بررسی پخش، سه نوع پخش را مطرح میکند:
1.پخش جابجایی: لازمه این نوع پخش، انتقال فیزیکی فرد یا گروه حامل یک اندیشه است. این نوع پخش زمانی رخ میدهد که افراد یا گروههای دارای یک ایده مخصوص، بهطورفیزیکی از مکانی به مکان دیگر حرکت کنند و به این طریق ابداعات و نوآوریها در سرزمین جدید گسترش مییابند.
2.پخش سلسلهمراتبی: در این نوع پخش، پدیدهها و نوآوریها در قالب سلسلهمراتب و از طریق توالی منظم دستهها و طبقات منتقل میگردد و گسترش مییابد. ایدهها از یک فرد مهم به فرد دیگر یا از یک مرکز شهری مهم به مرکز دیگر گسترش مییابد. در این نوع، پخش فرایندی است که از مراکز بزرگتر و مهمتر به مراکز کوچکتر سرازیر میشود؛ برای مثال در صدر اسلام، با اسلامآوردن رئیس قبیله، کل افراد نیز تغییر دیانت میدادند.
3. پخش سرایتی یا واگیردار: در این نوع، گسترش عمومی ایدهها بدون درنظرگرفتن سلسلهمراتب صورت میگیرد؛ مانند اشاعه بیماریهای مسری که با تماس مستقیم منتشر میشود. این فرایند تحت تأثیر فاصله قرار دارد؛ بنابراین افراد و نواحی نزدیک نسبت به افراد و نواحی دوردست، احتمال تماس بیشتر دارند. دو نوع پخش سلسلهمراتبی و سرایتی دارای سرعت انتشار بالایی هستند - همان، ص. - 38-37
استرند شش عامل را در پخش یک ایده تأثیرگذار میداند که عبارت است از:
1.حوزه یا محیط جغرافیایی که میتواند پذیرا- همگرا یا محیطناپذیرا - واگرا باشد.
2.زمان: پدیده میتواند به صورت مداوم یا به حالت دورههای متمایز از یکدیگر و متوالی باشد.
3.موضوع پخش که در اینجا فرهنگ انقلاب اسلامی است.
4.مبدأ پخش که حوزه انقلابی در جمهوری اسلامی است.
5.مقصد پخش: مکانهایی است که محتوا و موضوع پخش به آنها میرسد؛ نظیر جهان اسلام.
6.مسیر پخش که حرکت موضوع پخش از مبدأ به مقصد میباشد - همان - .
بنابراین در نظریه پخش چهار رکن را میتوان مشاهده نمود: مبدأ پخش، مقصد پخش، موضوع پخش و مسیر پخش. در اینجا به تحلیل نقش حوزه انقلابی در صدور فرهنگ انقلاب اسلامی در قالب این چهار رکن نظریه پخش میپردازیم.یکی از ارکان اساسی نظریه پخش، مبدأ پخش است که خاستگاه فرهنگی است که بناست به محیطهای پیرامون صادر گردد. مبدأ را همانا مکانی تلقی میکنند که ایده فرهنگی جدید در آن نضج میگیرد و ظهور مییابد. بر این اساس در اینجا حوزه انقلابی در جمهوری اسلامی ایران را بهمثابه مبدأ پخش و صدور فرهنگ انقلاب اسلامی تلقی مینماییم. از موضوعات پرتکرار و مورد توجه در بیانات و آثار رهبری انقلاب و بزرگان آن، حوزه علمیه و نقش اصلی و اصیل آن در تکوین، تثبیت و تداوم نهضت اسلامی و فرهنگ انقلاب است:
در هر نهضت و انقلاب الهی و مردمی، علمای اسلام اولین کسانی بودهاند که بر تارک جبینشان خون و شهادت نقش بسته است. کدام انقلاب مردمی- اسلامی را سراغ کنیم که در آن حوزه و روحانیت پیشکسوت شهادت نبودهاند و بر بالای دار نرفتهاند و اجساد مطهرشان بر سنگفرشهای حوادث خونین به شهادت نایستاده است؟ - امام خمینی، 1389، ج21، ص. - 275استاد مطهری نیز درباره سرنوشت نهضت امام خمینی بر این باور بودند که دستیابی انقلاب اسلامی به آرمانها و پیروزی درصحنه جهانی مستلزم حضور و نقشآفرینی روحانیت در آن است؛ بهطوریکه اگر این پرچمداری از دست روحانیت گرفته شودو به دست روشنفکران بیفتد، در زمانی نهچندان دور، اسلام بهکلی مسخ میشود؛ چراکه روحانیت باید حامل فرهنگ اصیل اسلامی باشد که انقلاب اسلامی بر پایه آن ابتنا یافته است - مطهری، 1384، ص. - 184
رسالت روحانیت و حوزه علمیه همانا هدایتگری در مسیر فرهنگ اصیل اسلام انقلابی است و هدایتگری امری انسانی و فراملّی است؛ ازاینرو نقش حوزه در صدور فرهنگ انقلاب اسلامی در راستای وظایف ذاتی آن محسوب میشود و اساساً »معنای صدور انقلاب ما این است که همه ملتها بیدار شوند، همه دولتها بیدار شوند و خودشان را... از این تحتسلطهبودنی که هستند... نجات بدهند« - امام خمینی، 1370، ج17، ص. - 139 به همین دلیل است که در منابع متعدد، سال 1979میلادی - سال پیروزی انقلاب اسلامی - سرآغاز بازگشت و احیای دین در صحنه بینالملل دانسته شده است - علمی، 1389، ج1، ص. - 239
تحلیل و بررسی نقش حوزه انقلابی در صدور فرهنگ انقلاب اسلامی مستلزم تبیین خصایص و شاخصها و نیز ضرورتهای آن میباشد؛ ازاینرو با بهرهگیری از واقعیتهای حوزه و نیز بیانات و دیدگاههای امام خمینی و بزرگان انقلاب نظیر استاد مطهری، دکتر بهشتی، دکتر باهنر و حضرت آیت خامنهای تلاش شده است ویژگیها و خصایص حوزه انقلابی استخراج شود و در این راستا به ضرورتهایی که حوزه باید در آن مسیر سیر نماید اشاره گردد. نکته شایان ذکر اینکه امروزه در حوزه علمیه، جریانهای مختلفی فعالاند و در قبال انقلاب اسلامی و ارزشهای آن، دارای دیدگاههای حامی تا نافیاند. در این مقاله مراد ما جریانی در حوزه است که معتقد به انقلاب و ولایت فقیه و آرمانهای آن میباشد.نکته مهمی که لازم است بیان شود این است که مباحث مربوط به حوزه انقلابی را در سه موضوع ویژگیهای حوزه،ضرورتهای آن و ظرفیتهای حوزه در مسیر صدور انقلاب دستهبندی کردهایم که دو قسم اول را در همین قسمت و مبحث ظرفیتهای حوزه را در قسمت »مسیر پخش و صدور فرهنگ انقلاب اسلامی« تبیین نمودیم.
.1-1 ویژگیها و شاخصهای حوزه انقلابی
.1 اعتقاد به اسلام سیاسی و نظام مبتنی بر ولایت فقیه: با نگاهی به بیانات امام خمینی و رهبر معظم انقلاب، روحانیت خاستگاه نهضت و تثبیتکننده انقلاب و جمهوری اسلامی میباشد: »اگر این روحانیت را از این نهضت، از اول بر میداشتیم، اصلاً نهضتی نمیشد. مردم به کس دیگری گوش نمیدادند« - امام خمینی، 1370، ج5، ص. - 279
.2 حمایت از نظام جمهوری اسلامی: حوزه نقش مادری برای انقلاب و نظام اسلامی دارد و به تعبیر حضرت آیت خامنهای »حوزه علمیه قم، مادر این نظام است... یک مادر چگونه میتواند از زاده خود، از فرزند خود غافل بماند،... در هنگام لازم از او دفاع نکند؟« - خامنهای، . - 1389/7/29
.3 استکبارستیزی: امعان نظر در تحولات تاریخ معاصر ایران و عراق، مبیّن روحیه استعمارستیزی و استکبارستیزی حوزههای علمیه میباشد. از فتوای علما در جنگهای روسیه علیه ایران، فتوای ضداستعماری میرزای شیرازی، مقابله علما با واگذاری امتیازات به استعمارگران در عصر قاجار، انقلاب 1920 علمای عراق علیه انگلیس، مقابله امام خمینی با کاپیتولاسیون در سال 1343، وقوع انقلاب ضد استبدادی و ضد استکباری در سال 1357 به رهبری روحانیت و... همه شاهدی بر وجود این روحیه در حوزههای علمیه است. رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز با اذعان به این روحیه، خواستار حفظ و انتقال آن به نسلهای جوان حوزه میباشد:باید طلاب بدانند که مبارزه با استکبار در انقلاب اسلامی و در میان ملت ما یک حرکت معقول و منطقی و دارای پشتوانه علمی و یک حرکت خردمندانه است... @این> حرکت ملت ایران یک حرکت متکی بر عقلانیت است. از دین و آیه قرآن و آنچه الهام دینی است، فعلاً صرفنظر میکنیم »أشدّاء علی الکفّار« - فتح: - 29 و »قاتلوا إئمه الکفر« - توبه: - 12 - همو، . - 1394/8/12
.4 مردمیبودن حوزه انقلابی: خاستگاه حوزه، مردم است و همین امر سبب استقلال حوزه در طول تاریخ بوده است. این حوزه در عین حمایت از نظام اسلامی، حامی مردم و نیز ناصح نظام اسلامی است. »نسبت روحانیت و حوزههای علمیه با نظام اسلامی نسبت حمایت و نصیحت است. حمایت در کنار نصیحت، دفاع در کنار اصلاح« - همو، . - 1389/7/29 اساساً فریضه امر به معروف و نهی از منکر موجب شده است حوزه در عین حمایت از دولت اسلامی، ناظر بر عملکرد آن باشد تا مبادا در مسیر اجحاف در حقوق مردم قرارگیرد - امام خمینی، 1389، ج13، . - 14 حتی در صورت تزاحم منافع مردم و عملکرد کارگزاران دولت اسلامی لازم است جانب مردم را بگیرد.
5.حوزه نهادی غیررسمی و غیردولتی است که در جهان امروز چنین نهادهایی بیشتر مورد توجه افکار عمومی بوده و تأثیرگذاریشان در افکار انسانها روزافزون است؛ بهویژه که محدودیتهای سیاسی و حقوقی و بینالمللی نهادهای وابسته به دولتها را نیز ندارد و به مثابه نهادی مردمی، ظرفیت القای ایدهها و ارزشهای نو در میان مردم در کشورهای مختلف را داراست - رضائی جعفری، 1395، ص. - 105
6.برخورداری از شخصیتهای برجسته انقلابی به مثابه الگو نظیر سیدجمالالدین اسدآبادی و امام خمینی: اصولاً وابستگی این شخصیتهای مورد احترام به صنف روحانیت و حوزه علمیه، گرایش مردم به شنیدن و پذیرش سخن آنها را تسهیل مینماید.
