بخشی از مقاله
چکیده:
مهمترین ابزار نظام آموزش و پرورش برای ایجاد و تقویت هویّت انقلابی به ذهن و ضمیر دانشآموزان، کتابهای درسی است. از دیدگاه برنامه ریزان درسی، کتابهای درسی »تاریخ«یکی از ابزارهای مهّم رسیدن به این هدف هستند که ظرفیت ایجاد و انتقال هویّت انقلابی در دانشآموزان را دارند. تحلیل محتوای این کتابها به ویژه در مقطع متوسطه میتواند، روشنسازد که مؤلّفان آنها، تا چه حد توانسته اند ویژگیها،بایدها و نبایدهای دینی، عقاید و هویّت انقلابی را در لابهلای مطالب خویش، به دانشآموزان انتقال دهند و در جهت درونی سازی آنها مؤثر عمل کنند.
مسئله اصلی پژوهش حاضر پاسخ به این سؤال بوده است: کتابهای درسی تاریخ دوره متوسطه رشتههای علوم انسانی از سال 1357 تا 1388 ه. ش به چه میزان به مؤلفههای هویت انقلابی توجه داشتهاند؟ روش اجرای این پژوهش تحلیل محتوا و جامعه آماری آن کلیهی کتابهای درسی تاریخ دوره متوسطه رشته علوم انسانی از سال 1357تا 1388ه.ش بوده است. دستاورد مقاله حاکی از آن است که در کتابهای درسی تاریخ مقطع متوسطه علوم انسانی، به مؤلفهها و مفاهیم مرتبط با هویت انقلابی توجه زیادی شده است.
مقدّمه:
در نظام آموزشی ایران که از نوع نظامهای آموزشی متمرکز است کتابهای درسی تاریخ اهمّیّت فراوانی دارند و به همین دلیل توجّه به محتوای این کتابها و برّرسی و تحلیل محتوای آنهااز زوایای گوناگون، از اموری است که باید مورد توجّه دست اندرکاران و مسئولان دستگاه تعلیم و تربیت قرار گیرد. درباره نقش مهم نهاد آموزش و پرورش در هویت سازی صاحب نظران و پژوهشگران نظراتی ارائه کردهاند. به عنوان نمونه مشایخی مینویسد: »نهاد آموزش و پرورش با ابزارهای مختلف خود از جمله کتابهای درسی و معلّمان، نقش برجستهای در هویّت سازی دارد و به کمک کتابهای درسی می تواند مبانی و مقولهای هویّت را به خوبی تبیین کند و در اختیار جامعه قرار دهد.
تلاش و کوششی که آموزش و پرورش از طریق کتب درسی برای تبیین مؤلفه های هویّت ایرانی-اسلامی دارد، بر همگان روشن است. در اغلب جوامع امروز، نهادهای آموزش و پرورش، ابزارهای مهم تحقق اهداف، مقاصد اجتماعی به شمار میروند. آموزش و پرورش رسمی، وسیلهای مهم برای تبدیل جامعهای نامتجانس به جامعهای یگانه و یکپارچه است که این امراز طریق توسعه و تقویت فرهنگ و هویّت مشترک امکانپذیر است. مدارس از طریق آموزش زبان رسمی به یکپارچگی اقوام مختلف داخل کشور کمک کرده،تعلّق به یک ملّیت را در آنان تقویت میکند«
شعاری نژاد درباره اهمیت جایگاه آموزش و پرورش در تقویتفرهنگ و هویّت مشترک ایرانی- اسلامی بین نسلها و گروههای مختلف اجتماعی می نویسد: »آموزش و پرورش باید با ایجاد تعامل و تناسب و به وجود آوردن فرهنگ و هویّت مشترک ایرانی- اسلامی بین نسلها و گروههای مختلف که همزمان در کشور زندگی می کنند، تعارضی را که در تعریف از مفهوم و مصادیق هویّت بین نسلها، وجود دارد از میان بر دارد. بنابراین حکومت به کمک نهاد آموزش و پرورش به ترویج و تثبیت مؤلفه های هویّت ملّی-دینی میپردازد و به جامعه درباه مؤلفهای هویّتملّی-دینی آگاهی می بخشد.
پس آشنا کردن و تثبیت هویت واقعی و فراگیر جزء کار کردهای آموزش و پرورش است تا دانشآموزان ارزشهای ملّی، تاریخی، دینی، اسلامی، مذهبی و انقلابی خود را بشناسند. یکی از ابزارهای مهم در آموزش و پرورش -به ویژه در نظامهای آموزشی متمرکز- کتاب درسی است. در این نوع نظام ها کتاب، همواره نقش اساسی در اجرای برنامههای درسی را بر عهده دارد و درواقع این نوع از نظام ها را می توان »کتاب محور« دانست؛ چراهککتاب درسی، اساس تمام فعّالیّتهای آموزشی است. از طریق محتوای کتابهای درسی می توان؛ ، مؤلّفهها و عناصِر و نمادهای هویّت اسلامی را به دانش آموزان شناساند و با بهرهگیری از شیوههای نوینو فعّال تدریس، آنها را به هویّتملّی و دینی خود علاقه مند ساخت
هر نظام آموزشی برای انتقال ارزشهای دینی، کتابهای مختلفی را با عناوین و سرفصلهای مشخص و هدفمند تالیف کرده و وارد نظام آموزش وپرورش خود میکند.از آن جا که کتابهای درسی تجلی گاه سیاستهای فرهنگی، دینی، سیاسی و اجتماعی کشورها است، این سیاستها باید به گونهای تدوین شوند که دانش آموزان را با مؤلفهها و مصدهایق فرهنگ و هویّت ِ ملّی-میهنی و دینی کشور خود آشنا سازد.
مشایخی در این باره می نویسد: »یکی از مسایل مهم در این خصوص آن است که با تغییر سیاست دولتها، اهداف و سیاستهای کلی و فلسفه حاکم بر نظام تعلیم و تربیت، و به تبع آن مواد و محتوای کتابهای درسی، نحوه تألیف و حتی نحوه آموزش آنها دچار تغییر میشود. به ویژه در کشورهایی که گردشِ تمامِ چرخهای آن از یک دستگاه مقتدر مرکزی نیرو میگیرد و نظارت ویژهای بر نمادهای فرهنگی از جمله دستگاه تعلیم و تربیت اعمال میشود. وزارت آموزش و پرورش در چنین کشورهایی به صورت انحصاری محتوایِ کتابهای درسی را تهیه میکند
پیشینه پژوهش و جنبه نوآوری موضوع:
اهمیّت توجه به هویّت ملی، دینی، انقلابی، قومی بر کسی پوشیده نیست از این رو موسسات علمی متعددی و افراد بسیار زیادی در داخل و خارج کشور، در سالهای اخیر، به موضوع هویت و بررسی آن پرداختهاند و کتابها و مقالات فراوانی هم در این باره منتشر شده است اما دربارهی هویت دینی به طور اختصاصی در کتابهای تاریخ و از سال 1357 به بعد، کتاب یا پایان نامهای به نگارش در نیامده است. مهمترین مقالات و پژوهشهایی که در باره موضوع هویت در کتابهای درسی در ایران مرتبط میباشد و با تحقیق حاضر ارتباط دارند عبارتند:
- محمد رضا عسکرانی، دانشجوی دکترای تاریخ دانشگاه تبریز، در مقاله " هویت ایرانی در کتابهای درسی از نخستین کتاب های تاریخ مدارس تا سالهای "1320 به بررسی هویت ایرانی در کتابهای تاریخ پرداخته است.
- ابراهیم صالحی عمران و طناز شکیباییان در مقالهای با عنوان " بررسی میزان توجه به مولفههای هویت ملی در کتابهای درسی دوره ابتدایی سال تحصیلی «1381-1382 با استفاده از روش تحلیلی محتوا به بررسی موضوع پرداختهاند.
در این پژوهش 512 درس ، 3199 صفحه و 3332 تصویر، در چهار مقوله ارزشهای هویت ملی، ارزشهای هویت مذهبی، ارزشهای هویت انقلابی و سایر مقولههایی که محقق با تعریف خود تعیین کرده است، مورد تحلیل قرار گرفت.
- داور شیخاوندی - 1386 - در مقالهای با نام » بازتاب هویت اقوام ایرانی در کتابهای درسی« درباره هویت اقوام ایرانی و نحوه ارائه و بسامد آن در برخی کتابهای درسی مقاطع تحصیلی ابتدائی، راهنمایی و دبیرستان به جست و جو پرداخته است.
- خدایار و فتحی در سال 1387 پژوهشی انجام دادهاند با عنوان »هویت ملی در کتابهای درسی آموزش و پرورش دوره متوسطه« و نتیجهگیری کردهاند که مؤلفان کتابهای درسی و برنامهریزان آموزش و پرورش در ترسیم و بسامد مشخصهها و مفاهیم هویت ساز و بحث فطری هویت ملی در کتاب های درسی عملکرد مناسبی داشتهاند اما درباره مرزهای فرهنگی ایران - حوزه مدنی ایران - نسبتاً ضعیف عمل کردهاند.
- نوشین یاوری در مقالهای با عنوان "اقوام و قومیت در کتابهای درسی در ایران " به بررسی نقش اقوام در هویت ایرانی پرداخته است.
- صالحی عمران و دیگران در سال 1387 در مقالهای با عنوان »بررسی میزان توجه به مؤلفههای هویت ملی در کتابهای درسی دوره راهنمایی«، با هدف توصیف میزان توجه به مؤلفههای هویت ملی در کتاب های درسی دوره آموزش راهنمایی ایران، تحقیقی انجام دادهاند و در این پژوهش هر یک از هویتهای باستانی، دینی - مذهبی و فرهنگ غرب را بررسی کردهاند.
بر اساس یافتههای پژوهشی، توجه متعادلی به عناصر و مؤلفههای هویت ملی نشده است. بیشترین ضریب اهمیت در میان درس ها و صفحات کتابهای درسی این دوره به مقوله دینی - مذهبی اختصاص دارد. از مجموع درسهای دوره راهنمایی، در 299 درس با 931 صفحه به مقوله دینی و مذهبی، در 96درس با 161 صفحه به مقوله باستانی و ملی و در 21 درس با 46 صفحه به ارزشهای فرهنگ غرب توجه شده است.
اما مهمترین پژوهشهای که درباره هویت در کتابهای درسی تاریخ مقطع متوسطه نوشته شده است و با تحقیق حاضر بیشترین ارتباط را دارند، عبارتند :
- محمد رضا خسروانیان، دانشجوی ایرانشناسی در سال1387 در مقالهای با عنوان "ترسیم هویت ایرانی در کتابهای تاریخ متوسطه از سال 44 تا"86؛ میزان هویت ایرانی را در کتابهای درسی تاریخ بررسی کرده است و به این نتایج دست یافته است که در کتابهای درسی تاریخ دوره پهلوی بیشترین تأکید بر آموزش مفهوم هویت ایرانی قرار گرفته و شاخصهای مرتبط با مؤلفههای هویت ایرانی از توجه و اهمیت بیشتری برخوردار است. اما در کتابهای درسی تاریخ دوره استقرار نظام جمهوری اسلامی ایران ، تأکید بیشتر بر هویت دینی - جنبه اسلامی بودن هویت ملی - است و شاخصهای مرتبط با مؤلفههای هویت دینی از توجه و اهمیت بیشتری برخوردارند.
حسن امیری ، دانشجوی ایرانشناسی در سال 1388 در مقالهای با عنوان " ترسیم هویت ایرانی در کتابهای تاریخ و ادبیات فارسی متوسظه از سال 1320 تا " 44 نشان می دهد که به مولفهها و مفاهیم هویت ملی و ایرانی خیلی بیشتر از هویت اسلامی توجه شده است.
در همه ی مقالات و پژوهشهای نامبرده هویت انقلابی به طور مجزا و اختصاصی بررسی و ترسیم نشده و تنها در ذیل هویت ملی و به عنوان یکی از ارکان آن به طور مختصر بحث شده است اما در تحقیق حاضر به صورت اختصاصی و کامل به بررسی هویت انقلابی و شناخت و بررسی تمام مولفهها و نمادهای هویت انقلابی در کتابهای تاریخ مقطع متوسطه، آن هم از سال 57 به بعد پرداخته شده است. همچنین این مقاله تنها به تحلیل محتوای کتابهای درسی تاریخ دورهی تحصیلی متوسطه دوم در رشتههای علوم انسانی بر پایه ترسیم مؤلفه ها ونمادهای هویّت انقلابی بعد از وقوع انقلاب اسلامی میپردازد.
سوالات پژوهش:
سؤالهای پژوهش حاضر به شرح زیر است:
-1 در محتوای کتابهای درسی تاریخ دورهی متوسطه رشتههای علوم انسانی، فراوانی مؤلفهها و نمادهای هویت انقلابی، به چه میزان است؟
-2کدام یک از مؤلّفهای هویّت انقلابی،بیشتر از دیگر مؤلّفهها مورد تاکید و توجه بوده است؟
هدف پژوهش:
هدف کلی این پزوهش، تحلیل محتوای کتابهای درسی تاریخ دورهی تحصیلی متوسطه دوم - رشتههای علوم انسانی - بر پایه ترسیم هویت انقلابی از سال 57 تا 88 ه.ش است.
